گفت وگوی علمی پیرامون اقتصاد اسلامی؛
علوی: وقتی مطلبی را به اسلام اسناد می دهیم، باید دقیق باشیم
به گزارش نور معرفت آیت الله علوی بروجردی از اساتید حوزه علمیه قم، پیشتر مطالبی پیرامون اقتصاد اسلامی مطرح کرده بود که واکنش هایی به دنبال داشت که همچون آنها واکنش حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه بود.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، آیت الله علوی بروجردی از اساتید حوزه علمیه قم، پیشتر مطالبی پیرامون اقتصاد اسلامی مطرح کرده بود که واکنش هایی به دنبال داشت که همچون حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه از اساتید حوزه علمیه قم بود که سخنان آیت الله علوی بروجردی را ردّ و از وی درخواست گفتگو و مناظره علمی نمود، که در چند روز اخیر این گفت و گوی علمی بین این دو استاد حوزه برگزار شد که مشروح آنرا در ادامه می خوانید:
مجری:
بسم الله الرحمن الرحیم.
با استعانت از ذات أحدیت و تبریک ایام باسعادت ولادت امیرالمؤمنین (ع)، این توفیق را داریم که در این ایام باسعادت، در محضر دو تن از بزرگواران حوزه، گفتگو و بحث علمی داشته باشیم. امروز در محضر حضرت آیت الله علوی بروجردی، و همینطور در محضر جناب استاد بزرگوار حاج آقای خسروپناه هستیم. من عذر می خواهم که در اینجا نشسته ام؛ اقتضای فیلمبرداری همین بود و همینطور قرار بود که بحث و گفتگوی خیلی صمیمی باشد. چینش هم به خاطر فیلمبرداری است. ان شاءالله که بتوانیم از محضر شما بزرگواران استفاده نماییم.
بروجردی: أحسنتم. جزاکم الله خیراً. ما هم عرض سلام و عرض ادب خدمت حضرت آقای خسروپناه و شما و همه عزیزان داریم و امیدواریم که ان شاءالله همانطور که عرض کردیم، گفتگو برای ما در حوزه یک اساس است و ما جز کلام خدا، وحی و آنچه که ثَبَتَ حُجیَّتُه از ناحیه معصومین، هیچ چیز دیگری را جزئی از ثوابت نمی دانیم و قابل بحث و نِقاش است. هر نوع مباحثه و مجادله در این امور به کمال علمی حوزه کمک می نماید. در حوزه این رویه ما بوده است، و هیچوقت نباید به این رویه خدشه ای وارد شود.
خسروپناه: أعوذ بالله من الشیطان الرجیم. بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی رسول الله و آله الطیّبین الطاهرین المعصومین، لا سیّما حجة بن الحسن العسکری أرواحنا لتراب مقدمه الفداء. بنده هم عرض سلام و ادب دارم خدمت همه عزیزان حاضر در جلسه، مخصوصاً حاج آقای علوی بروجردی که خدا توفیق داد در این ایام مبارک در این مکان قدسی [باشیم] که زمانی آیت الله حائری یزدی و آیت الله بروجردی حضور داشته اند و انفاس قدسیّه ای با خدا در این مکان راز و نیاز داشته اند، و هم [اینکه] امروز روز ولادت امام جواد الأئمه بود، طبق هیأت دقیق، و هم در آستانه سیزدهم رجب هستیم. میلاد باسعادت امیرالمؤمنین مولی الموحدین را تبریک عرض می کنم و خدا را برای توفیق شرکت در این نشست شاکرم و [امیدوارم] گفتگوی علمی و صمیمی ای داشته باشیم.
مجری: موضوعی که بزرگواران فرصت دادند تا در خدمت ایشان باشیم، اقتصاد اسلامی است. در مهرماه سال جاری (۱۳۹۹) گفتگو و بیاناتی از حضرت آیت الله علوی بروجردی انتشار یافت، پیرامون بحث اقتصاد اسلامی، واکنش های مختلفی صورت گرفت و نظرات مختلفی عنوان شد، خصوصاً حاج آقای خسروپناه که تاکید داشتند که این مساله مهمی است و لازم است تا در این حوزه گفتگویی صورت بگیرد. با عنایت به این که این مبحث از جانب حاج آقای بروجردی مطرح شده بود، ما در ابتدا از ایشان می خواهیم تا مجدداً مروری داشته باشند بر نظرات شان که بیان فرموده بودند و احیاناً ممکن بود که به صورت کامل مطرح نشده باشد، یا اینکه بحث های تکمیلی شان را بفرمایند تا پس از آن از محضر استاد خسروپناه استفاده نماییم.
بروجردی: بسم الله الرحمن الرحیم. چیزی که [آن را] بعنوان شریعت و دین اسم می گذاریم، مجموعه ای است از اعتقادیات، فقه، احکام و اخلاقیات. این مجموعه را داریم. در بحث اعتقادات، مباحث کلامی است. آنچه که ما هم اکنون با آن سروکار داریم فقه است. فقه ما مجموعه احکام است و شیعه یکی از غنی ترین فقه ها را دارد؛ چون که ما از یک میراث بسیار غنی روایی برخورداریم. در روایاتی که داریم. چون می دانیم مبحث فقه عمل مکلّف است، فعل مکلّف، بایدها و نبایدها، و در روایات فقهی، ائمه پیرامون این بایدها و نبایدها مطالبی را عنوان فرموده اند، و توجه داشته باشیم که حکم همیشه روی مبحث می آید، مبحث باید محقَّق باشد تا حکم روی آن بیابد.
موضوعات ما دو دسته اند؛ یک موضوعات شرعی داریم و دیگر، عناوینی که شرع تعیین نکرده است. به ما می گویند نماز واجب است. نماز ماهیت مخترعه است به تعبیر ما؛ خود شرع آنرا درست کرده، و یک هیئت تکوینی ندارد. حج هم یک ماهیت مخترعه است. شرع گفته نماز این است و حج این است. اما مطالبی داریم که شرع آنها را تعیین نکرده است. در این موضوعات ما باید همیشه مبحث رو تنقیح نماییم، [تا] حکم یترتّب ضد، [یعنی] حکم روی آن بیاید. این مساله را از کجا باید بیابیم؟ گفته شده به عرف باید رجوع کنید. یک موارد استثنایی داریم که این موضوعات در شرع تعیین شده است، به نظر بعضی. مثلاً در غیبت؛ غیبت چیست؟ روایت داریم که «ذکرکَ أخاک بما یکرهُ»، یا «ذکرک أخاک بما ستره الله علیه». اما -فرض کنید- در غنا ما مبحث شرعی نداریم. غنا چیست؟ ما [در این باره] مبحث شرعی نداریم، و خیلی از دیگر موارد. به ما گفته اند به عرف رجوع کنید. عرف یعنی آنچه مورد عملکردشان است، و این عرف هم ممکنست عرف عام نباشد و عرف خاص باشد. ما مسائل طبی داریم، در امور طبی؛ بنابراین مبحث باید از عرف اهل طب گرفته شود. امروز و الان مسائل جدید یافت می شود؛ مثلاً مسائل ژنتیکی و مسائل پیوندها و امثال اینها که با پیدا شدن موضوع، حکم آنرا در شرع بیان می نماییم.
یکی از این موارد مسائل اقتصادی می باشد. مجموعه ای از روایات داریم؛ از ائمه سوال می کنند و ایشان جواب می دهند. توجه داشته باشید که روایات دو قسم اند؛ روایات تعلیمی و روایات استفتائی. روایات تعلیمی ما محدود است که امام باقر و امام صادق (ع) عنوان می فرمایند و مبحثی را تعلیم می دهند. نوع روایات ما استفتائی است؛ یعنی راوی مساله ای را که مورد ابتلائش شده را از امام سوال می کند و بنابراین جواب امام ناظر به آن سوال است. آقای بروجردی دقتی داشتند که ما در روایات استفتائی باید دقت کنیم که سوال در چه ظرفی عنوان می شود.
این مقدمه را هر چند طول می کشد عرض می کنم که در زمان امام علی، امام حسن و سیدالشهداء (ع)، آن تلقی که از احکام در زمان پیامبر (ص) موجود بود، هنوز در اذهان بود. سوال کم است، اصحاب حضور دارند، و اختلاف کم است؛ مگر مواردی که جهت سیاسی دارد، و الا نوعاً اختلاف کم است. از زمان امام سجاد (ع) به بعد که عصر تابعین شروع می شود، یا اواخر عصر صحابه است، موضوعاتِ تلقی شده کمرنگ می شود و فراموش می شود و از قضات و مفتی ها مورد سوال واقع می شود. در این زمان جواب ها مختلف هستند و این اختلاف از این زمان شروع می شود؛ بحث تخطئه و تصویب هم که یک بحث کلامی است، از اینجا آغاز می شود. به لحاظ جواب های مختلفی که از افراد مختلف مطرح می شد، چون جواب ها مختلف می شد، گفتند که حکم الله واحد نداریم و هر که هر چه می گوید حکم الله است: [یعنی] تصویب. این در کلام آقایان عامّه جا افتاد که به قول آقای بروجردی، بحث کلامی است و بنابراین ایشان اشکال می کنند که «التصویب المجمع علی بطلانه» اصلاً مورد اجماع نیست، مساله کلامی جای اجماع نیست اصلاً.
اما از اواخر دوره امام سجاد (ع)، می آیند و سوال می کنند. سوال بود، اما در این زمان زیاد می شود. چرا؟ چون حکّام عامه، مختلف جواب می دادند. آن تلقی سابق هم فی الجمله وجود داشت و سوال می کردند. در دوره امام باقر (ع) بیشتر می شود و در زمان امام صادق (ع) اوج می گیرد. بنابراین آقای بروجردی می فرمایند که در این سؤال ها باید دید که ظرف سوال روایی در چه مکان و چه شهری بوده است. فقیه عمده در آنجا که ممکن بود نظرش به گوش این راوی برسد و مؤثر بوده، چه کسی بوده است؟ جواب امام ناظر به آن سوال است، و بنابراین در بسیاری از موارد ما در روایت انصراف داریم؛ تا متن روایت را دیدیم، مانند فقه فنی، زود نیاییم و به اطلاق و عموم تمسک نماییم و کار را تمام بدانیم. نه، [باید دید که] آیا این اطلاق منعقد می شود؟ چون انصراف مانع از انعقاد اطلاق می شود. انصراف دارد یا ندارد؟
این افراد سوال می کنند و امام جواب می دهد. چیزی که از امام سوال می شود چیزی است که اتفاق افتاده و به آن ابتلاء دارند و مبحث است؛ چه اقتصادی و چه غیراقتصادی. روایات ما اینها است. این معامله و این کار و این مبادله بوده، و امام می فرمایند صحیح است، صحیح نیست، یا این بخش آن صحیح نیست. بنابراین فقه المتاجر، فقه المکاسب، فقه اجاره، مزارعه، مساقات و همه اینها پیدا شدند. این موضوعات که در این روایات داریم، از کجا آمده است؟ بیع (أحلّ الله البیع و حرّم الرّبا) در بین مردم بود و اسلام آنرا انشا و درست نکرده است. قبلاً هم عرض کردم که رسول الله پیش از بعثت، برای خدیجه (س) به سفر [تجاری] رفتند؛ تجارت به شام. بر چه اساسی معامله می کردند؟ آیا بعداً که به مدینه مهاجرت کردند (مکّه که بماند) آیا تمام آن رویّه تجاری که داشتند عوض و قلب شد و مبحث جدیدی پیدا شد؟ اجاره و بیع همان بود. مرحوم شیخ انصاری در مواردی تصریح می کنند که این موضوعات، همه مطالبی است که عقلا دارند. اینکه سیره عقلا می گوئیم، [به خاطر این است که] عقلا یک نظام معایش دارند؛ یعنی وقتی جمعیّت جمع می شود و اجتماع شکل می گیرد… عقلا که می گوئیم یعنی کسانی که اهل تعقّل هستند، اجتماع شان شکل می گیرد و برای ادامه نظام زندگی شان بناگذاری می کنند؛ مانند قانون گذاری حالا ما، برای حفظ نظام عقلایی شان. در این نظام عقلایی، عقلا مبادلات داشته اند. پیش از اسلام و پس از اسلام [مبادلات] داشته اند. این مبادلات وجود داشته و اسلام که آمده، در این مبادلات برمبنای سؤالاتی که از ائمه می کنند، مشاهده می نماییم که کلام امام ناظر به همین چیزی است که در میان عقلا و در نظام شان به صورت متعارف جاری بوده است. مواردی را تکیه می کنند که اینجا صحیح نیست؛ [مثل] منابذه و مصافحه. اما غالباً اجاره بین عقلا بوده، بیع بین عقلا بوده، حتی أحلّ الله البیع و حرّم الرّبا، یا تجارة عن تراض؛ همه اینها را خود شیخ می فرمایند که اینها ناظر به سیره عقلایی است.
این ناظر هم که من تعبیر به ارشاد کردم، توجه داشته باشید که برخی از آقایان اشکال کردند که اینها امضائی است. احکام امضائی ما هم ارشاد است. ما گاهی ارشاد به حکم عقل داریم و گاهی ارشاد به بناء عقلا داریم. اینجا که امضا است، شارع به ما ارشاد می کند که اینجا بناء عقلایی است و من امضا کردم. به جهت اینکه در این مساله دقت داشته باشیم و بالا و پایین مبحث را بسنجیم، باید سراغ بناء اون مبحث میان عقلا برویم؛ کما اینکه شیخ هم در مکاسب، یا بزرگان ما در متاجر، همین کار را می کنند.
لذا عرض ما عبارت است از اینکه ما همان نظاماتی [را داریم] که عقلا در باب بیع در آن زمان [داشته اند]. علم اقتصاد که به این صورت بین عقلا نبوده است. آن زمان [همان نظامات] بوده و شارع آمده و این بناگذاری ها را موردنظر قرار داده است. این را در سؤالاتی که از ائمه شده می فهمیم، و بنابراین در غالب این موارد، تأسیسی نداریم که امام بنای اقتصادی و تأسیسی را ذکر کرده باشند، بلکه ارشاد به همان چیزی است که در میان عقلا بوده است.
از زمان شرع که گذشت و به امروز رسید، امروز معاملاتی یافت می شود که در زمان شرع نبوده است؛ مانند همین فتوای مرحوم صاحب عروه که معاملاتی در بین مردم پیدا می شود که در زمان شرع نبوده است؛ درباره اینها چطور حکم کنیم؟ کار فقه حکم کردن در مبحث است، و اینها هم موضوعات هستند. ایشان می فرماید ما نگاه می نماییم، [می بینیم که] اینها بناءهای عقلایی است که در بین مردم یافت می شود، با عمومات و اطلاقات شرع می سنجیم، اگر مخالف نبود می گوئیم امضا. چون آنجا هم ما امضا نمی خواهیم، عدم ردع می خواهیم. همین که ردع ثابت نشود کفایت می کند. ما هم در بحث مان گفتیم که مرحوم صاحب عروه نسبت به معاملات می گویند، و ما نسبت به حقوق می گوئیم؛ مثلاً حق اختراع و اکتشاف و تألیف در زمان شارع نبوده و هم اکنون پیدا شده است. این حق عقلایی است؛ ما یبذل بازائه المال. ما این را هم با همان بساط می سنجیم و بنابراین فتوایی که از امام نقل شده بود که ایشان حق التألیف را نفی کرده بودند، ما قبول نداشتیم. حق التألیف، حق عقلایی مثل معاملات عقلاییه است؛ حقوق عقلاییه را هم ما با همان معیاری می سنجیم که صاحب عروه می فرمود.
لذا از نظر ماهیت قصه، این معنا را توجه کنید که چیزی که ما امروز به نام اقتصاد می نامیم، بحث موضوعات است و نه احکام. ما در تنقیح و تشخیص مبحث باید دنبال نماییم، حکم هست. مطلب دیگری که روی آن اصرار دارم این است که ظرفیت انطباق حکم بر موضوعات در فقه ما آنقدر قوی است که ما معتقدیم اگر در مسائل دقت نماییم درنمی مانیم. ظرفیت بسیار بالایی در همه مسائل، همچون مسائل اقتصادی وجود دارد؛ موضوعات اقتصادی که امروز پیدا می شود و روز گذشته نبوده است، امروز می توانیم اینها را بعنوان حکم اولی، تطبیق حکمی نماییم. به اضافه اینکه ما یک مرتبه وسیعی داریم به نام عناوین ثانویه و بحث تزاحماتی که پیدا می شود، که در اینجا برمبنای مصالح است و داستان دیگری است و در وقت لزوم به کمک ما می آید، و نه مطلقاً. اما به صورت مطلق، ما در احکام اولیه بحث می نماییم و بنابراین این نتیجه را می گیرم که آنچه ما بین عقلا و نظامات عقلاییه داریم، جاری و ساری بوده و همچنین [در ادامه] جاری و ساری است، و همانگونه که شرع در آن زمان این احکام را بر آن موضوعات بیان می کرد، ما هم امروز می توانیم به یاری آن اطلاقات و عمومات، تشخیص بدهیم.
علوی بروجردی: این شبهاتی که ما می نماییم، اگر آقای صدر بود [می پذیرفت]، آقای صدر فرد منصفی بود. آن زمان ما داغ بودیم و این شبهات به ذهن ما خطور نمی کرد. هم اکنون این شبهات را داریم. یعنی آن زمینه ها و شاخصه هایی که ایشان برای اقتصاد اسلامی بعنوان علم می گویند، ولو اقتصاد اسلامی را هم علم نمی دانند؛ حتی بعنوان یک مکتب مستقل اقتصادی که کاملاً از سرمایه داری جدا باشد
این نکته ای بود که قصد عرض آنرا داشتم که البته تتمه دارد. مساله دیگری که ما در اینجا داریم، عبارت از این است که چرا بحث اقتصاد اسلامی پیدا شد؟ در دهه ۱۳۴۰، در سال ۱۳۴۷ به قم آمدم و پیش از آن در تهران به دبیرستان می رفتم. با مرحوم آقای مطهری مأنوس بودیم و با مهندس سوداگر مأنوس بودیم. کاری به جهات سیاسی ندارم. ایشان متدیّن بودند. ما دبیرستان می رفتیم و مجامع و مجله ای داشتیم و آن روزها کارهایی می کردیم. با این آقایان انس داشتیم و مساله ای داشتیم که تفکر چپی بین روشنفکران و دانشگاهیان ما حاکم بود. در اسلام این بحث مطرح است. آگاه هستید که ما دو مکتب اقتصادی اساسی داریم؛ یک مکتب کمونیسم و یک مکتب سرمایه داری. شاخص اینها این است که در سرمایه داری، داشتن سرمایه و مالکیت به رسمیّت شناخته می شود، و در کمونیسم به رسمیّت شناخته نمی گردد. این شاخص اصلی است. آن زمان که جوان بودیم و در دانشگاه بودیم، وارد بحث می شدیم و سوال می شد که نظر اسلام در اقتصاد چیست؛ سرمایه داری یا کمونیستی؟ از بس تفکر چپ قوی بود، عیب بود که بگوییم سرمایه داری؛ و سرمایه داری، نه آنطور کاپیتالیسم آمریکایی. اینکه مالکیت سرمایه داری را عرض می نماییم، اصل مکتب را می گوئیم، یعنی به رسمیّت شناختن مالکیت. این بد بود. [در آن شرایط] سرمایه دار زالوصفت بود. در آن وقت خود ما به مجزا کردن اقتصاد اسلامی تمایل داشتیم؛ [اینکه] یک چیز جدا مطرح نماییم. بنابراین آسید محمدباقر صدر، کتاب اقتصادنا را که نوشت، خیلی زیرورو کردیم و سخنرانی درباره آن کردیم. حالا بعضی ها می گویند که ما آنرا ندیده ایم. کلی به کتاب ایشان پُز می دادیم. البته که با ایشان آشنایی نداشتیم و هیچوقت هم ایشان را ندیدم، اما بعدها استاد ایشان، آسید محمد روحانی که به قم آمدند، من دوازده سال پیش استاد ایشان درس خواندم. آقای روحانی درباره آقای صدر، از نظر علمی معتقد بود که خیلی آدم ملایی بوده است. اما اشکالی ندارد؛ این شبهاتی که ما می نماییم، اگر آقای صدر بود، آقای منصفی بود. آن زمان ما داغ بودیم و این شبهات به ذهن ما خطور نمی کرد. هم اکنون این شبهات را داریم. یعنی آن زمینه ها و شاخصه هایی که ایشان برای اقتصاد اسلامی بعنوان علم می گویند، ولو اقتصاد اسلامی را هم علم نمی دانند؛ حتی بعنوان یک مکتب مستقل اقتصادی که کاملاً از سرمایه داری جدا باشد. باز عرض می کنم که [درباره مفهوم] سرمایه داری، روی اصالت مالکیت تاکید دارم، نه به اصطلاح… ما لفظ دیگری نداریم که در مقابل سوسیالیسم بگوییم، خود ما دل مان می خواست که عنوان مستقلی داشته باشیم. هم اکنون هم همچنین است. ما را متهم می کنند که [می گوئیم] اسلام طرفدار سرمایه داری است. هم اکنون جور دیگری جواب می دهیم، اما آن زمان داغ بودیم. توجه کنید. گاهی می خواستیم تندتر از سوسیالیست ها حرکت کنیم؛ بنابراین شعارهای تندتری می دادیم. روایاتی بین ما پیدا شد که «ما رأیت نعمة موفورة إلا وإلی جانب ها حق مضیع»، سند و بساط هم نداشتیم. اینها را ما می گفتیم. اما [امروز] روزگاری است که باید دقیق و با تعمیق وارد قضایا بشویم و راه را گم نکنیم، چون گم کردن راه به وسیله ما، به گم شدن راه در میان عامه مردم می انجامد. این عرض ابتدایی من است.
مجری: تشکر. جناب آقای خسروپناه! شما هم در ابتدا چارچوب نظری ای که در این حوزه دارید و نگاه کلان تان را در این حوزه بفرمائید، تا بحث را ادامه دهیم.
خسروپناه: تشکر مجددی می کنم از سروران عزیز برای برگزاری این جلسه علمی و حکیمانه. اگر اجازه دهید در همین بخش اول ناظر به فرمایشات جناب استاد علوی بروجردی نکته ای نگویم و بگذاریم برای مرحله بعد. هر چند در بخش قابل توجهی از فرمایش ها بنده هم موافقم و اختلاف نظری نیست و در ذیل فرمایشات ایشان، ملاحظات و پرسش هایی وجود دارد که ان شاءالله استفاده می نماییم و بحث تکمیل می شود.
در این قسمت من بحث مستقلی را مطرح می کنم. چون مبحث بحثْ اقتصاد و اقتصاد اسلامی است، عرض کنم که اقتصاد یکی از اقسام حکمت عملی بود. تدبیر منزل که گفته می شود، منظورْ اقتصاد و به طور عمده اقتصاد خرد بود. معنایش این نیست که در گذشته اقتصاد کلان وجود نداشته؛ [چرا که] اقتصاد کلان جز سیاست مدن بود و اقتصاد خرد بعنوان تدبیر منزل مطرح می شد. مقصود ما از اقتصاد، اقتصاد امروز، یعنی از قرن نوزدهم به بعد است؛ چون علوم انسانی در جهان و به ویژه جهان غرب، چهار مرحله را طی کرده است: یک مرحله از یونان تا قرون وسطی، یک مرحله از قرون وسطی تا رنسانس، مرحله سوم از رنسانس تا قرن نوزدهم، یعنی در دوره دیلتای و دوره آگوست کنت، و مرحله چهارم، از قرن نوزدهم آغاز می شود. بحث ما ناظر به اقتصاد و علوم انسانی در مرحله چهارم است.
امروز اگر از اقتصاد صحبت می شود، مراد علوم اقتصادی است؛ یعنی فقط یک علم نیست. مختصر اشاره کنم که امروز اصطلاح فلسفه اقتصاد وجود دارد؛ جهان بینی اقتصادی هم ذیل این فلسفه اقتصاد می گنجد. اصطلاح دیگر ایدئولوژی اقتصادی می باشد که اصطلاح مکتب یا مدرسه اقتصاد که شهید صدر در اقتصادنا استفاده کرده، ناظر به این اصطلاح دوم است. و اصطلاح دیگر، فقه و حقوق اقتصاد است که حقوق اقتصاد در فضای علوم اسلامی ما، فقه و حقوق اقتصاد می شود، و چهارمین اصطلاح، علم اقتصاد است. برای پرهیز از مغالطه «جمع المسائل فی مسئلة واحد»، هر یک از اینها را باید به صورت مستقل دید؛ مثلاً وقتی گفته می شود فلسفه اقتصاد، باید مبانی هستی شناختی و جهان بینی ای که حاکم بر علوم انسانی و همچون بر اقتصاد حاکم است، مورد توجه باشد.
از رنسانس (Renaissance) به این سو سه مبنا پذیرفته شد که این سه مبنا در قرن نوزدهم حاکم است؛ یکی هیومنیسم (Humanism)، یکی سوبژکتیویسم (Subjectivism)، یکی هم سکولاریسم (Secularism)؛ یعنی اصالت انسان، اصالت عقل خودبنیاد و اصالت دنیا. هر کدام معنای دقیقی دارند. آنقدر دقیق که اگر دقت نشود… مثلاً می گویند اومانیسم اسلامی که به نظر من مثل مثلث هشت ضلعی است. این معنایش این نیست که اسلام به انسان بها نمی دهد؛ کرامت انسان، خلافت انسان و غیره که سر جای خود است، اما اومانیسم اسلامی، سکولاریسم اسلامی، سوبژکتیویسم اسلامی نداریم، چون سوبژکتیویسم یعنی اصالت عقل خودبنیاد. عقل خودبنیاد، یعنی وحی فاعل شناسا نیست، وحی منبع معرفت نیست. این سه اصل در اقتصاد مدرن، یعنی از قرن نوزده به بعد سریان پیدا کرد و بنابراین دو مبنای دیگر از این شکل گرفته است؛ یکی دئیسم در اقتصاد سرمایه داری، یکی ماتریالیسم در اقتصاد کمونیستی و مارکسیستی. بنابراین مارکیسست ها و کمونیست ها مبنای ماتریالیسم و اصالت ماده را قبول کردند و نظام سرمایه داری، دئیسم را، [یعنی] نچرال تئولوژی (Natural theology)، [یا همان] الهیات طبیعی. یعنی الهیات را باید با عقل بسندگی بحث کرد و حتی برای اثبات خدا و درباره خدا، نباید سراغ نقل رفت. منظور این است. مبنای دیگری در اقتصاد مدرن هست که هم در سرمایه داری و هم در مارکسیسم و سوسیالیسم مطرح است؛ به نام نومینالیسم (Nominalism)، [یعنی] اصالت اسم و نفی کلیّت. یعنی نفی منطقی که ما قبول داریم، و مبنای بحث های فکری ما همین بحث های منطق است.
این مبانی، جهان بینی اقتصادی را درست کرده است؛ یعنی اگر کسی می خواهد نظام سرمایه داری یا نظام سوسیالیستی را دقیق بفهمد [باید به این موارد توجه کند]. همانطور که حاج آقای بروجردی به درستی فرمودند، وقتی مقرر است حکمی بار شود، باید بر موضوعی بار شود. هم اکنون هم در اینجا می خواهیم درباره مبحث سرمایه داری یا مبحث سوسیالیسم حکمی بار نماییم که آیا حلال است یا حرام است و حجیّت شرعی دارد یا ندارد. آیا این بناء عقلا را که عقلاء مارکسیستی یا سوسیالیستی یا لیبرالیستی است، شرع [درباره آن] ردعی دارد یا ندارد؟ بنابراین نخست باید مبحث خوب تنقیح شود.
به نظرم، با عرض پوزش، نه در پیش از انقلاب و در زمانی که بحث های سوسیالیستی بود، سوسیالیسم دقیق فهمیده شده بود، چون عقبه مبانی فلسفی حاکم بر سوسیالیسم… چون سوسیالیسم یک ایدئولوژی است، مارکسیسم یک ایدئولوژی است، لیبرالیسم یک ایدئولوژی است؛ ایدئولوژی ها عقبه فلسفی دارند. شهید مطهری که استاد فلسفه بود و شهید صدر که با مباحث فلسفی آشنا بود، هر دو فقیه بودند و نزد بزرگان تتلمذ کرده و وزانت علمی داشتند، این ارتباط بحث های فلسفی با بحث های ایدئولوژی را خیلی خوب متوجه شده بودند. بنابراین شهید صدر پیش از اقتصادنا، فلسفتنا می نویسد. چرا؟ در فلسفتنا دو بحث دارد؛ بحث جهان بینی و بحث اپیستمولوژی یا معرفت شناسی. شهید صدر اول فلسفتنا و جهان بینی و معرفت شناسی کانت و نئوکانتی ها و پیش از کانت را تبیین می کند و نقد فلسفی خویش را مطرح می کند و بعد سراغ اقتصادنا می آید. اقتصادنا به ایدئولوژی اقتصادی پرداخته که درک دقیق آن منوط به این است که اول فلسفتنای شهید صدر را دقیق متوجه شویم.
خسروپناه: کسی که می خواهد نقدی بر مارکسیسم شهید مطهری را بفهمد، باید پیش از آن بحث های فلسفی شهید مطهری را ببیند که مبنای ایشان بعنوان یک شارح و مبیّن حکمت متعالیه که ناظر به مسائل زمانه بودند [را درک کند]
کسی که می خواهد نقدی بر مارکسیسم شهید مطهری را بفهمد، باید پیش از آن بحث های فلسفی شهید مطهری را ببیند که مبنای ایشان بعنوان یک شارح و مبیّن حکمت متعالیه که ناظر به مسائل زمانه بودند [را درک کند]. بنابراین یکی از مبانی مهم فلسفی این بحث، توحید در ربوبیّت تکوینی و تشریعی است. پارادوکسی است که ما از یک طرف توحید در ربوبیّت تشریعی را بپذیریم و جایگاه وزینی برای آیات شریف قرآن و روایات نبی گرامی اسلام و دوده عصمت و طهارت بپذیریم و با پیمودن فرایند علوم حدیثی به حجیّت برسیم… این پذیرش یعنی توحید در ربوبیّت تشریعی را پذیرفته ایم؛ اگر این را پذیرفتیم، نمی توانیم از ایدئولوژی های اقتصادی دنیا که مبتنی بر دئیسم است سخن بگوییم و بپذیریم. سخن گفتن را می توانیم، اما نمی توانیم، نه نظام و نه مکتب شان را بپذیریم؛ چون عرض کردم بعد از فلسفة الإقتصاد، ایدئولوژی های اقتصادی و مکتب اقتصادی زاییده می شود. مکاتب اقتصادی هم فقط سوسیالیسم و کاپیتالیسم نیستند؛ سوسیالیسم، از سوسیالیسم مارکسیسم، از مارکسیسم کمونیسم، از کمونیسم لنینیسم و مائو در چین، هر کدام قرائت های خاصی داشته اند. یا مثلاً هم اکنون اقتصاد فمینیستی هست، اما زمان شهید صدر نبود که به آن بپردازد، ولی امروز یک ایدئولوژی به نام اقتصاد فمینیستی مطرح است، و جالب این است که تمام این مکاتب اقتصادی، چه سوسیالیستی و مارکسیستی و کمونیستی، چه فاشیستی و چه نازیستی، اینها همه ایدئولوژی اند. بعضی ها خیال می کنند نازیسم یا فاشیسم در آلمان و ایتالیا حزب بوده، در صورتیکه حزب زاییده آن ایدئولوژی بوده است؛ و همینطور فمینیسم و ایسم های دیگر. بعضی ای سم ها ایسم های فلسفی اند، مثل آمپریسم و پوزیتیویسم، و بعضی ای سم ها ایسم های ایدئولوژیکی هستند، مثل همین ها که نام بردم. تمام ایدئولوژی های اجتماعی که ذیل شان ایدئولوژی های اقتصادی می باشد، همه و همه، اومانیسم، سوبژکتیویسم و سکولاریسم را قبول دارند. یا دئیسم را قبول دارند که خداشناسی عقلی است و توحید در ربوبیّت تکوینی و خصوصاً تشریعی را قبول ندارد. یا ماتریالیست اند که اصلاً خدا را قبول ندارند، [و معتقدند] هستی برابر با ماده است. همه این مبانی در همه این ایدئولوژی ها سریان دارد.
پس اگر خواستیم نظام… البته نظام با مکتب فرق دارد؛ چون نظام مجموعه ای از مبانی فلسفی، مکتب، علم و حقوق اقتصادی می باشد. وقتی گفته می شود مکتب یا ایدئولوژی سرمایه داری، کاپیتالیسم ای سم است، وقتی می گوئید ایدئولوژی مارکسیستی یا سوسیالیسم، این ای سم است، یک مکتب است. مکتب یک بسته است و اصولی دارد. خیلی سریع عرض کنم؛ در هر مکتب اقتصادی بحث اهداف اقتصادی مطرح است، بحث آزادی اقتصادی، بحث عدالت، بحث مالکیت، بحث توزیع ثروت و تولید و توزیع و مصرف، مطرح است. اینها در هر مکتب مطرح است. بنابراین وقتی می گوئیم ایدئولوژی یا مکتب سرمایه داری، فقط نباید به ثروت و سرمایه نگاه نماییم. سرمایه با سرمایه داری دو مقوله است. کاپیتالیسم، ایسمی است که مالکیت خصوصی را قبول دارد، اما نظرش نسبت به مالکیت عمومی یا دولتی محدودیت دارد؛ چون که دولت حداقلی را قبول دارد. ما وقتی می گوئیم نظام سرمایه داری یا مکتب اقتصادی یا ایدئولوژی سرمایه داری، فقط از این بابت است که آنها به آزادی اقتصادی و به مالکیت خصوصی اعتقاد دارند. این نمی تواند وجه شباهتی با اقتصاد اسلامی داشته باشد.
سوال من این است؛ آیا اسلام مالکیت عمومی را قبول دارد یا خیر؟ مالکیت خصوصی را قبول دارد یا نه؟ مالکیت دولتی یا مالکیت امام؟ این سه را قبول دارد. شهید صدر هم به خوبی توضیح داده و همه فقها هم فرموده اند. شهید صدر بنابه روش شان که تفسیر موضوعی است، پرسش ها را از مباحث جدید می گیرند، به نصوص عرضه می کنند و پاسخ هایی را بدون التقاط می گیرند و به اصطلاح متن دینی را استنطاق می کنند و دسته بندی های امروزین عرضه می کنند.
آزادی اقتصادی ای که شهید صدر یا شهید مطهری مطرح می کنند حدودی دارد. درس پس می دهم خدمت بزرگواران؛ انصافاً مکاسب مرحوم شیخ انصاری یک مبنای دقیق برای فقه الاقتصاد است و از فقه الاقتصاد میتوان مکتب اقتصاد را درآورد، چون هم مکاسب محرمه دارد که اقسام کسب های حرام را ذکر کرده و هم بیع دارد که حقیقت بیع و اقسام و انواع و احکام آنرا ذکر کرده و هم خیارات که چیستی و انواع و اقسام آنرا بحث کرده است، و قواعد مختلف. مرحوم سید در اینجا حاشیه ای دارد که بعد از آنکه شیخ احادیثی را ذکر می کند، همچون حدیثی که در تحف العقول است، در فقه الرضا است، حدیث امام صادق (ع) است که از حضرت سوال کردند که همه راه ها و طرق و اسباب کسب معیشت و امرار معاش بندگان چند راه است؟ حضرت می فرماید چهار راه است که پنجم ندارد؛ یک، بوسیله ولایت و سلطنت، دو، بوسیله تجارت و دادوستد، سه، بوسیله اجاره دادن و اجیر شدن، چهار، بوسیله صناعات. واقعاً این یکی از معجزات است. بنابه تحقیق بنده، سند روایت هم مشکلی ندارد. دلالتش هم مشکلی ندارد. حالا بحث اشکال به تحف العقول بحث دیگری است.
مجری: جسارتاً اگر جمع بندی بفرمائید… و ضمناً سؤالی که قصد داشتید مطرح کنید را بفرمائید، چون از سوال گریز زدید.
خسروپناه: در عرایضم این نکته را عرض کردم که در حقیقت سوال کلیدی این است که وقتی می گوئید «نظام سرمایه داری»، آیا این نظام یا مکتب سرمایه داری را منفک از عقبه فلسفی اش می بینید؟ اگر چنین باشد، مبحث را درست نشناخته اید و جالب است که… قصد اشاره به حاشیه مرحوم سید را داشتم. می فرماید: «الفائدة الثانیة». این نکته را می خواهم از این نکته سید استفاده کنم: «لا یخفی إشتمال هذا الحدیث الشریف علی جملة من القواعد الکلّیة»؛ قاعده درمی آورد. اصلاً فرق اصولی با اخباری همین است که از یک حدیث شریف قواعد متعدد، نزدیک ده قاعده، استخراج می کنند: «منها حرمة الدّخول فی أعمال السّلطان الجائر و حرمة التکسّب بهذه الجهة و منها حرمة الإعانة علی الإثم إلخ…».
حاصل عرض بنده در دو جمله است؛ یک، اگر بخواهیم مکتب یا نظام سرمایه داری را بپذیریم، فقط به سرمایه توجه نکنیم؛ کاپیتالیسم است، یعنی اصالت سرمایه. این اصالت معنا دارد و عقبه فلسفی دارد. یعنی اگر بگویید ما کاپیتالیسم را پذیرفتیم، یعنی دئیسم را پذیرفتیم؛ کما اینکه اگر بگویید مارکسیسم را پذیرفتید، یعنی ماتریالیسم را پذیرفتید. اینها هم «نؤمن ببعض و نکفر ببعض» نمی گردد. نکته دوم، درست است که بسیاری از این بحث ها ممکنست در مدلول مطابقی آیات یا روایات نباشد، اما طبق شیوه اصول فقهی که ما از بزرگانی همچون آیت الله بروجردی و حائری یزدی و آخوند خراسانی، خویی و امام خمینی بهره برده ایم، دلالت های التزامی بیّنی هست که قواعدی را به ما عرضه می دهد و ما می توانیم از این قواعد مکتب اقتصاد اسلامی را تبیین نماییم که نه با مکتب اقتصاد سرمایه داری مطابقت دارد و نه با مکتب اقتصاد سوسیالیستی مطابقت دارد؛ نه کمونیسم و نه فمینسم و نه هیچ ایدئولوژی دیگری.
مجری: تشکر. بنابه برداشتم، آقای بروجردی همانطور که فرمودند نگاه شان مبتنی بر فقه اقتصاد است و از منظر فقهی فرمودند و آقای خسروپناه هم سیری از بحث تاریخ اقتصادی از منظر اندیشه های مختلف و مکاتب مختلف فکری را مطرح نمودند. به نظر می آید که اینجا همان بحث مراجعه به عقلا محل بحث و چالش باشد که عقلا در حقیقت کدام عقلا هستند. حضرت آقای خسروپناه فرمودند که مبتنی بر اندیشه های مختلف است و اگر صلاح بدانید، شاید اگر از این منظر بحث را ادامه دهیم یا از هر بحث دیگری که می فرمایید، در خدمت شما هستیم.
بروجردی: نکته ای که خدمت حضرت آقای خسروپناه دارم این است که ما اگر در یک جهت با یک مکتب اشتراک داشتیم، معنایش التزام به تمام آنچه که آنها می گویند نیست. در خود کاپیتالیسم و سرمایه داری، از نظر فکری مکاتب مختلف هست و همه آن الهی نیست و ضدخدا هم هست، و درجاتی دارد. درباره اینکه حتما تمام فعل و انفعالات اقتصادی ما و بشر مبتنی بر فلسفه ای در پشت آن و مبتنی بر یک نظام است، ممکنست که در بسیاری از مکاتب اینطور باشد؛ یعنی دید جامعی تصویر می کنند و اینطور می بینند، اما عامه مردمی که در طول تاریخ حرکت می کنند، اینطور فکر نمی کنند. یکی از جنبش هایی که در اسلام پیدا شده، جنبش اخوان المسلمین بوده است؛ جنبش حسن البنّاء. در آن زمان ما هم طرفدار اخوان المسلمین بودیم و تحت تاثیر بودیم. اینها هم گرایش های سوسیالیستی در کلام شان موج می زند. حتی به ما گفتند زمانی که هنوز انقلاب اکتبر واقع نشده بود… انقلاب اکتبر آغاز سوسیالیسم نیست؛ سوسیالیسم قبل از اینها بوده است. هنگامی که آن مانیفست کمونیسم نوشته شده بود، هنوز انقلاب اکتبر اتفاق نیفتاده بود؛ بین انگلس و مارکس.
آنچه در اینجا مدّنظر ما است، این است که ما هستیم و یک مجموعه حرکت خارجی و افعال خارجی در زمینه تعاملات و دادوستدها که در طول تاریخ بوده است. ما در اینجا یک نقطه اشتراک داریم؛ حالا با سرمایه داری. ما مکتب را نگاه نمی نماییم. اسلام قائل به مالکیت است. ما با آنها مشترک هستیم و اسلام نفی مالکیت نمی نماید. عقلا هم از اول بوده اند. اینکه گفته می شود کمونیسم اولیه یا فلان، این ثابت نیست. طبیعت اولیه بشر این است که حتی درباره وسیله شکارش هم احساس مالکیّت داشته و اگر کس دیگری آنرا برمی داشت، دعوایش می کرد یا درگیر می شدند. بدین سبب خود تفکر سوسیالیستی در اثر هجمه سرمایه داری و مشکلات کارگری، و به ویژه در دنیای صنعتی شکل گرفت، نه در دنیای دهقانی. بعداً مائو خواست این را از جنبش دهقانی استنتاج کند، اما کلاً از تولید صنعتی شکل گرفت. حق کارگر خورده می شد و این مسائل بوجود آمد. [گفته می شد که] به چه مناسبت کسی امکانات در اختیارش باشد و این طرف فقط کار کند. بنابراین این مسائل به وجود آمد و خودبه خود یک مکتب پیدا شد و باز در خود سوسیالیسم هم ما فقط یک مکتب فکری نداریم. شما سوسیالیسم اروپایی را ببینید که مسیحی هستند. اینها مسیحی و از نظر فکر الهی اند، در عین حال مالکیت را هم به وجهی قبول می کنند، اما تفکرات سوسیالیستی هم دارند. در خود اتحاد جماهیر شوروی هم پس از مدتی، تا حدی به ملکیّت قائل شدند که هر کسی می تواند مثلاً یک زمین در حدّ چندصد متر داشته باشد و مایحتاج زندگی اش را تهیه نماید. آنها هم چنین گرایش هایی پیدا کردند.
لذا اینکه [بگوییم] تمام آنچه که بعنوان اقتصاد در دنیا مطرح است که ما در فقه مان بعنوان مبحث می بینیم، پشت آن فلسفه ای است و بعد بیاییم حتی این فلسفه را به اسلام اسناد بدهیم، این اول الکلام است. حالا با علم اقتصاد کاری نداریم؛ خود فلسفه مال ما نیست و از یونان آمده، و درباره اینکه چرا آنرا وارد دنیای اسلام کرده اند، داستان زیاد است. وارد کردند تا درِ خانه دوده را ببندند. اما می بینیم که بزرگان فلاسفه ای داشتیم که پس از ورود به فلسفه چنان کار کردند که به قول بنده فرع زائد بر اصل شد. اما ریشه اسلامی ندارد و بنابراین حتی با آنکه با دید الهی نگاه می نماییم و فلسفه پیش ما تکامل الهی پیدا کرد، اما فلسفه اسلامی نشد. بله، فلسفهٔ بزرگان ما است، اما فلسفه اسلامی که ما آنرا به اسلام اسناد بدهیم نیست. اسلامی که ما می گوئیم، اسناد می خواهد. خدا رحمت کند مرحوم آقای خویی، در بحث تسامح در أدلّه سنن نظری دارند که من در فکرم این بود که ابتدا خود مرحوم آقای خویی این معنا را فرمودند. ایشان در روایات من بلغ: «من بلغه شیء من الثواب علی شیء من خیر فعمله کان له أجر ذلک» … ده یا دوازده روایت به این صورت داریم. شیخ انصاری در رساله تسامح در أدله سنن، معتقد می باشد که این روایات ضعف سند را تصحیح می کند. شیخ انصاری حتی در روایات تاریخی هم ملتزم هستند، و بنابراین [معتقدند که] می توانیم اسناد به شرع بدهیم؛ [این روایت] استحباب درست می کند، کراهت درست می کند. مرحوم آقای خویی مبنایی داشتند و آن اینکه این روایات اسناد به شرع درست نمی کنند. استحباب، اسناد به شرع است، کراهت اسناد به شرع است، و این روایت این کار را نمی کنند. این روایات تفضّل است. کسی شنیده که به آن عمل ثواب می دهند، آن کار را کرد و ثواب را به او می دهند. بیشتر از این نیست. اسناد معنا ندارد. بعداً دقت کردم و دیدم که این مبنا را ابتدا مرحوم صاحب حدائق مطرح کرده اند. مبنای قوی ای است.
وقتی می خواهیم به اسلام اسناد بدهیم، باید دقیق باشیم. قواعد فقهی داریم. قواعد دیگر هم داریم، اما خیلی از قواعد ما ریشه عقلایی دارند. خیلی از قواعد فقهی ما ریشه عقلایی دارند. اینجا بحث فقهی می کنم؛ ما قاعده اصالة الصحه داریم. این قاعده در عمل وجود دارد؛ من این خانه را از شما می خرم، بعد شک می کنم که آیا شما این خانه را مالک بوده اید یا درست خریده اید و مال کسی را به زور نگرفته اید. اینجا اصالة الصحه در فعل غیر جاری می شود. اصالة الصحه در فعل یعنی هنگامی که انسان کاری اساسی انجام می دهد، کار خلاف انجام نمی دهد، کاری هم نداریم که مسلمان باید متدیّن باشد.
مرحوم حاج آقا رضا همدانی می فرماید که این قاعده ریشه عقلایی دارد؛ یعنی عقلا در تعاملات شان با یکدیگر وقتی قصد خرید خانه دارند، شبهه نمی کنند که آیا دزد است یا مالک است. و بعد ایشان این قاعده را به افعال خود انسان هم سرایت می دهند. می فرماید قاعده فراغ و تجاوز هم از شئون همین قاعده اصالة الصحه است که من وقتی نماز می خوانم [اصل را بر این می گیرم که] درست به جا آورده ام. این ریشه عقلایی دارد. قاعده فقهی است و ما آنرا از روایات استنباط می نماییم، اما ریشه عقلایی دارد. خود مرحوم آقای صدر هم که شاخصه های اقتصاد اسلامی را مطرح می کنند؛ اقتصاد دولتی، اقتصاد عمومی، مالکیت عمومی و شخصی، ما [باید] نگاه نماییم که آیا اینها در بین عقلا سابقه دارد یا نه. عقلا مالکیت دولتی نداشتند؟ هر حکومتی در هر جایی در دایره خودش مستملکاتی داشته و چیزی که ما در اسلام به نام انفال می شناسیم، انفالْ اختصاصی اسلام نیست که اسلام وضع کرده باشد. انفال یا ثروت های عمومی قبل از اسلام هم بین مردم بوده است؛ حتی قبایل افریقایی. این قبایل کلبه و لوازم شکار شخصی داشته اند، اما جنگلی که اطراف شان بود و برای شکار می رفته اند، این را ملک عموم می دانسته اند، قلل جبال یا بطون اودیه که ما در انفال تعبیر می نماییم، اینها ثروت های عمومی است و همیشه بوده است.
علوی بروچردی: فلسفه پیش ما تکامل الهی پیدا کرد، اما فلسفه اسلامی نشد. بله، فلسفهٔ بزرگان ما است، اما فلسفه اسلامی که ما آنرا به اسلام اسناد بدهیم نیست. اسلامی که ما می گوئیم، اسناد می خواهد
بعد مکتبی در سرمایه داری، بنابه لزوم هایی که بوجود آمد، مثلاً کشف آمریکا، موجب شد مردم از اروپا و آلمان و ایرلند مهاجرت کنند. در آنجا گفته می شد که شما این زمین ها را، هر مقدار که می خواهید، بروید و فقط ثبت کنید. اندازه بدهید و فقط ثبت کنید. بردارید برای خودتان. بنابراین زمین های بزرگ پیدا شد که حتی کوه را هم شامل بود. برخی از تفکرهای کاپیتالیستی، مالکیت را خیلی اوج دادند. در اینجا بین عقلا چه بوده است؟ بین عقلا همهٔ اراضی ای که مالک نداشتند، زمین هایی که بلامالک بود، کسی که آنرا احیا می کرد، مالک می شد. کسی که می رفت معدن را کشف می کرد، مالک می شد بین عقلا. اسلام هم این احیا موات را آورده است. درباره احیا موات روایت داریم. حکم اسلامی است و ریشه عقلایی دارد. این مالکیت ریشه عقلایی دارد. در اینجا می بینیم که هم مالکیت دولتی و هم مالکیت عام در انفال، و هم مالکیت شخصی، ریشه عقلایی دارند. همه اینها را هم در اسلام می بینیم. شاخصه اسلام نیست که ما در اینجا بگوییم اسلام این را تأسیس کرده است. نه. بنابراین در احیا موات سراغ عقلا می رویم.
اما اینکه شما می فرمایید همه عقلا هستند، در آن زمان هم جوامعِ مختلفی بوده است. ما وقتی می گوئیم عقلا، چرا می گوئیم عقلا؟ چون عقل حجّت باطنی است. آقایی در بحث اصرار داشت که تمام علوم را انبیا درست کرده اند؛ انبیا آمده اند و تمام علوم بشر به دست انبیا درست شده است. این عیبی ندارد. «فذره فی بقعة الإمکان»، نفی نمی نماییم. اما این اثبات می خواهد؛ مثلاً موسای پیامبر چه علمی درست کردند؟ دلیل اثباتی نداریم، اما امکان دارد. اما گفتم چرا تا آنجا می روی؟ خود عقل هم حجت باطنی است و خدا آنرا در وجود انسان گذاشته و این عقلِ انسان به انسان فکر داده که بنا درست کند. ما در مساله نظام معایش هستیم. این سیره عقلایی است. شما خیال می کنید در بین کمونیست ها، پس از اینکه لنین مسلط شد و اقتصاد کمونیستی حاکم شد، تمام مردم و عقلای مردم به آن رویه قائل بودند؟ کشتار شد تا زمین های شان را گرفتند. درگیری و بساطی بود. این مطلب را تحمیل کردند. سیره عقلایی که ما می گوئیم، یعنی آنچه عقلا برمبنای آزادی عمل شان می نشینند و به راه هایی فکر می کنند. ممکنست در برخی از جاها این سیر عقلایی و بناءها متفاوت باشد؛ مثل قواعد راهنمایی و رانندگی. شما به انگلستان که بروید، به جای سمت راست از سمت چپ می روند؛ اینها قوانین عقلایی است. مقرراتی درست کرده اند و برمبنای آنها زندگی می کنند. ما هم که به آنجا برویم، حتی از نظر فقهی باید تابع آن رویه باشیم. معنا ندارد تخلف نماییم. آنها هم یک سری از عقلا هستند. این سمتْ فرانسه است که طور دیگری است. عقلا ممکنست اختلاف در بناءگذاری داشته باشند. ما دقیقاً یک عرف عقلای خاص را نمی گوییم؛ آن جهاتی را می گوئیم که جامع بین عقلا است. خود اسلام در بعضی موارد، خصوصیاتی داشته، اما آیا این خصوصیاتی که عرض کردم، به آن صورتی است که بتوانیم اسناد بدهیم؟ یعنی همین روایاتی که شما فرمودید و البته درست است. من هم دیده ام. این روایاتی که قاعده می دهند، پیش از اینها در میان عقلا رویه نیست؟ در بین عقلا هم همچنین است؛ یا به سلطان است، یا به تولید است، یا با اجارات است. این است و بوده است.
آقا رسول الله (ص) به مدینه هجرت کردند و در جمع جوانان که سوال و جواب می کردند، فرمودند که این سپر و شمشیر و بساطی که دارید از کجا می آورید؟ گفتند این بنی قریظه و بنی نضیر -دو طایفه یهودی در مدینه- اسلحه سازان ماهری هستند و کارگاه های خیلی بزرگ دارند. حضرت سوال کرد که کارشان خوب است؟ گفتند عالی است. حضرت فرمودند اگر میان شما و آنهاا اختلاف بشود و آنها حاضر به فروش اسلحه نشوند چه می کنید؟ گفتند آدم های خوبی هستند و ما با آنها مراوده داریم، چرا اختلاف؟ حضرت فرمودند چه اشکالی دارد که شما و بچه ها و جوان ها به کارگاه های آنها بروید و یاد بگیرید و فوت وفن کار را یاد بگیرید و بیایید کارگاه بزنید. خلاصه تشویق کردند و دنبال کردند و این کار شد. به فاصله پنج یا شش سال جنگ احزاب پیش آمد. در جنگ احزاب همین یهودی های مدینه با مشرکین مکه ضد پیامبر متحد شدند و اینها مشکل اسلحه نداشتند. اینجا چرا پیامبر می فرماید بروید از یهودی ها یاد بگیرید؟ مگر خود پیامبر نمی توانست یاد بدهد؟ این تصویر که هر علمی و کل علوم را شرع موظف است برای مردم بیاورد و آن رویه هایی که عقلا در حفظ نظامات شان دارند، این را به چه صورت می توانیم بحث کنیم؟ شرع آمده طب را بگوید؟ پیامبر و موسی به طبیب رجوع نمی کردند؟ برای امیرالمؤمنین طبیب نیاوردند؟ چرا؟ مثلاً می گفت طبیب چرا؟ من خودم طبیب هستم. اما نفرمودند.
ما آن وقت هم صنایع داشته ایم. بله، در مقام مشاوره برای سکه زدن آمدند خدمت امام هادی و گفتند که اینها روی سکه های شان ترویج مسیحیت می کنند و حضرت فرمود خودتان سکه بزنید. بنابراین ارشاد داریم، اما اینکه اسلام بیاید و یکی یکی علوم را تعلیم بدهد، این اول الکلام است. عرض من این است که بغیر از مکاتب فکری و پشتوانه فلسفی و ایدئولوژی که هم اکنون پشت سر تمام جهات پیدا شده در هر چیزی… چون یکی از مسائلی که ما در فلسفه داریم، [این است که] فلسفه پیش ما محدود است. خدا رحمت کند، این را با مرحوم مطهری هم بحث داشتیم. فلسفه در میان ما که آمده، در همان حدودی که ما بحث می کردیم، قوه و فعل و حرکت و علت و معلول، و مقداری وسیع تر از آن شده است. این حقیقت است. ما تا اینجا رسیده ایم. این فلسفه یونان به غرب رفته است؛ مخصوصاً به غرب بعد از رنسانس. چون قبل از رنسانس بهایی به علم داده نمی شد. رنسانس موجب شد از کلیسا جدا شوند و سلطه آقایان کاردینال ها و پاپ ها و آقایان از میان رفت و آزادی عمل و فکر به وجود آمد، و بنابراین ما تفکرات فلسفی را از این منشأ می بینیم. ریشه آن هم فلسفه یونان است، فلسفه هند است، فلسفه قدیم ایران است، «الفهلویون الوجود عندهم» هم هست.
اما فلسفه یونان خیلی قوی بوده و از همه قوی تر بوده که به اروپا رفته است. این فلسفه در آنجا شاخه های مختلف پیدا کرده است؛ بنابراین فلسفه اقتصادی، فلسفه سیاسی و فلسفه ریاضی هم پیدا شده است. علمی که هست، فلسفه ای هم پشت آن است که بعداً به وجود آمده است. مشکلی ندارد که این حرکتی که در جهت اقتصاد است را دسته بندی نماییم و ایدئولوژی ای پشت آن باشد، اما چیزی که ما در مبحث فقهی با آن سروکار داریم [این است که] من اینجا دادوستد می بینم. من اینجا این روال و این روش را می بینم که امروز بین عامّه عقلا مطرح است. در فرمول های مختلف اقتصادی، تورّم، رشد یک حقیقت است و برنامه هایی دارند. این برنامه ها هم چیزی بعنوان وحی منزل نیست، تجربه است.
ما با این موضوعات سروکار داریم. آن عناوینی که بین اینها دیده ایم موفق تر بوده است، بعنوان بنایی که اینها در اجتماع شان دارند و خودشان هم به دنبال آن اند که بهترین راه را به دست بیاورند. اگر در جایی راه بهتری وجود داشته باشد [همان را دنبال می کنند]؛ مثلاً مکتب شیکاگو یا مکتبِ فریدمن در شیلی، پس از اینکه پینوشه را کنار زدند، این آقای فریدمن را بردند و به اقتصاد سامان دادند و تا جایی هم جواب داد. یعنی از وضعیت قبل درآمد، اما عوارض دیگری داشت که هنوز هم گرفتار هستند. ما نمی گوییم تمام آنچه مکتب کاپیتالیسم یا سرمایه داری می گوید درست است، نه، ما [می گوئیم باید توجه کرد به] آن چیزی که حاصل تجربه افراد است و علوم هم در اثر نیاز ایجاد می شود. ما باید نگاه جامعی به علوم داشته باشیم. فیزیک چطور ایجاد شده؟ شیمی چطور؟ سابقه قدیمی هم دارند. شیمی همان کیمیا است. روایات امام صادق (ع) را هم داریم و جابر بن حیان را هم داریم. اینها نیازهایی است که ما داریم؛ علم فیزیک، علم شیمی و جغرافیا و… بوده است، اما بعد منظم شده اند. بشر این علوم را به تناسب نیازش بوجود می آورد. اختراعی هم نیست که با نشستن و اختراع کردن باشد. نیاز افراد این را درست می کند؛ چشم پزشکی رشته ای است که… مثلاً در ملایر ما -خدا بیامرزد- دکتر راستان جراح قلب بود که پدرش چشم پزشک بود. در بروجرد حتی برای آقای بروجردی هم ایشان را می آوردند؛ هم عمل فتق می کرد و هم عمل چشم. این تخصص ها جدا نبود. هم اکنون فقط در تخصص چشم ده ها رشته دارید. چرا؟ تجربه، بشر و کار بشر را رشد داده است. در اقتصاد هم همین را داریم.
عرض بنده این است که به جای گفتن اینکه این مکتب خاص اقتصادی را در اسلام داریم، [باید بگوییم] مکتبی که ما داریم پشتوانه الهی و وحیانی دارد، ما معتقد به نص هستیم و اعتقاد نداریم که تمام موضوعات را امام باید به ما بگوید. ما قدرتی در فقه داریم. قدرت پویایی داریم که تمام این عناوینی که هست، با معیارهایی، بنابه فرموده ایشان، نزد ما اصولیون است؛ چون که اخباری ها در اینجا نمی توانند خیلی این طرف و آن طرف کنند. ما که اصولی هستیم، با آن معیارهایی که استنباط می نماییم، می توانیم برای این موضوعات حکم بیابیم و جوابگو باشیم.
مجری: تشکر. برداشت بنده از صحبت های شما این بود که ارتباط یا بهره گیری از یک علم به مفهوم تأیید آن ایدئولوژی ای نیست که در پشت آن قرار دارد، و این ایدئولوژی رو هم انکار نمی کنید و فکر می کنم نکته ای که درباره بحث مراجعه به عقلا مطرح کردید، آن پشتوانه ایدئولوژیکی مدّنظر شما است که در میان عقلا وجود دارد. شما هم بفرمائید.
خسروپناه: اجازه بدهید وارد بحث توجیه اسلامیّت فلسفه اسلامی نشوم که بحث دیگری می طلبد. در تاریخ فلسفه فارابی رو داشته ایم که به هر حال فلسفه سیاسی داشته و خواجه نصیر و غیره. دنبال هم شده تا ملاصدرا در شواهد الربوبیة در مشهد پنجم، در مظاهر الإلهیه، بحث سیاست و شریعت را مفصلاً طرح می کند و دقیقاً نقد سکولاریسم به مفهوم امروزی کلمه است. ولی دغدغه ملاصدرا همانگونه که در تعلیقه بر الهیات شفا دارد، می گوید: «کتابنا الکبیر المسمّی بالأسفار و هو أربعة مجلّدات کلّها فی الإلهیات». این بحث ها باید بماند برای فرصتی دیگر که از محضرتان بهره مند شویم.
اینکه گفتیم مکتب اقتصاد اسلامی داریم، معنایش این نیست که عقلا و عقل را قبول نداریم یا نص محوریم. ما همانگونه که عقل بسندگی، یعنی سابجکتیویسم را قبول نداریم، نص بسندگی را هم قبول نداریم. بنابراین به درستی فرمودید که عقل حجت باطنی است. بنابراین حرف تعدادی از افراد که همه چیز را باید از نصوص درآورد و حتی طب اسلامی و تجربه تعطیل و عقل تعطیل، با مشرب ما نمی سازد و اساسا با مشرب علمای اصیل و حتی دوده هم نمی سازد؛ چون که ایشان هم مراجعه به تجربه عقلا را سفارش دارند. اینها از بحث ما خارج است و به نظر بنده نباید حالا آنرا وارد نماییم. بیست سال قبل مسوده ای از بنده چاپ شد به نام «انتظارات بشر از دین». در آنجا مفصل توضیح دادم. ابتدای این بحث هم توضیح دادم که علم اقتصاد هم اکنون مورد بحث نیست و بحث مکتب اقتصاد است. نکته مهم دیگر این است که پیش از انقلاب، نخبگان متأثر از تفکرات مارکسیستی سوسیالیستی بودند؛ مثلاً مرحوم شریعتی متأثر از سوسیالیسم بود.
بروجردی: ایشان از اتباع مرحوم نخشب بود؛ خداپرستان سوسیالیست. خیلی از بزرگان هم بودند.
خسروپناه: زمان جوانی اش ابتدا طرفدار نخشب بود و بعد خیلی متأثر از مکتب فرانکفورت بود. آن موقع مارکوزه برجسته بود. اگر دقت کنید در آثارش به شدت منتقد مارکسیسم بود، ولی طرفدار سوسیالیسم بود. من قصدم تاکید بر این نکته است که همان وضعیت در زمان ما تکرار نشود؛ یعنی پیش از انقلاب عده ای از نخبگان متأثر از مارکسیسم یا سوسیالیسم بودند، چون رواج داشت. هم اکنون که نظام سرمایه داری در دنیا غلبه دارد، حواس مان باشد که متأثر نشویم و همان تجربه غلط پیش از انقلاب را به نحو دیگری نداشته باشیم.
بحث من این نبود که اسلام با سرمایه و سرمایه گذاری مخالف است. وقتی آزادی اقتصادی را در اسلام می پذیریم، یعنی سرمایه گذاری را هم می پذیریم. اما سرمایه داری و کاپیتالیسم را نه. نمی توانید بگویید کاپیتالیسم را قبول دارم اما عقبه فلسفی اش را قبول ندارم. مگر دست من و شماست که بشود گفت این را قبول دارم و آنرا قبول ندارم؟ مانند کسی که بگوید من حرکت جوهری ملاصدرا را قبول دارم، اما اصالت وجود را قبول ندارم. یا مثلاً من روایت امام صادق (ع) را قبول دارم اما امامت ایشان را نمی پذیرم. وقتی می گوئید روایت امام صادق (ع)، یعنی امامت ایشان را پذیرفته اید. بنابراین کاپیتالیسم و سرمایه داری و این ای سم با سرمایه فرق دارد. بله، اسلام اجازه کار اقتصادی و آزادی اقتصاد و مالکیت خصوصی را می دهد. ممکنست تاکید حاج آقا روی این باشد که ما باید به مالکیت خصوصی در جامعه خودمان بها بدهیم که بحث دیگری است و به جامعه شناسی اقتصادی ایران ربط دارد و جدا است؛ ولی به لحاظ فقهی، آنچه ما از فقه، خصوصاً از شیخ انصاری و سایر بزرگان می فهمیم، اسلام هم مالکیت خصوصی را و هم مالکیت عمومی را قبول دارد، و هم مالکیت دولتی را. در اسباب مالکیت خصوصی هم که شما مستحضرید و ما درس پس می دهیم؛ بعضی اسباب ابتدایی هستند، مانند حیازت و کار، بعضی انتقالی اند با اسباب ارادی، مثل عقود و ایقاع، و بعضی انتقالی اند با اسباب قهری، مانند ارث، ارتداد، و نصاب خمس و زکات. در مالکیت دولتی که امامت و حاکمیت است، فیء و انفال، در مالکیت عمومی و مشاع، اراضی مفتوح العنوه.
حضرتعالی می فرمایید اینها ریشه عقلایی هم داشته اند؛ سوال این است که آیا شارع مقدس جاهایی تصحیح نکرده است؟ جاهایی ردع نکرده است؟ به هر حال معاملاتی مانند خمر و… بوده است که منع کرد. در جایی عدم ردع است و در جایی امضا است. اینجا چند فرع اصولی است؛ چون بحث سیره عقلا بحث اصولی است، ولی متأسفانه اصولیین ما خیلی بحث نکرده اند. پراکنده بحث کرده اند. سیره عقلا بماهم عقلا، فروعات مختلف بسیاری دارد. یک فرع این است که سیره عقلایی که در عصر معصوم است و معصوم به صراحت آنرا تأیید کرده اند، این معلوم است و انتساب اسلامی دارد و بدون اشکال است، یعنی هیچ مانعی ندارد که ما بحث حیازت را اسلامی بدانیم، ولو اینکه ریشه عقلایی داشته باشد، ولو امضا شارع باشد. یعنی اسلامیت یک حکم به تأسیسی بودن حکم نیست، به امضائی بودن حکم هم است؛ مگر اینکه کسی اسلامیت را با تأسیسیّت تعریف کند [و بگوید] آنچه غیرتأسیسی و امضائی است را اصلاً اسلامی نمی دانم؛ نمی گویم، ضداسلامی، اما اسلامی هم نیست. حقیر این را قبول ندارم. حقیر معتقدم آنچه که بنای عقلا است، شارع یا به صراحت با روایت یا با سوال و جواب تأیید کرده، یا مطلق یا با تصحیح و اصلاح؛ چون که گاهی در طول زمان عقلا هم انحرافاتی پیدا کرده اند، و امام اصلاح می کند. اینها همه اسلامی هستند.
خسروپناه: اینکه گفتیم مکتب اقتصاد اسلامی داریم، معنایش این نیست که عقلا و عقل را قبول نداریم یا نص محوریم
گاهی در عصر معصوم یک سیره عقلایی وجود دارد که شارع آنرا امضا نکرده و ردع هم نکرده است. اینجا برخی از اصولیان معتقدند عدم ردع کافی است و همین برای اسلامیت کفایت می کند. فرع بعدی اگر سیره عقلای پس از معصوم باشد -که اصطلاحاً سیره عقلایی مستحدثه گفته می شود- بحث بسیار جدی ای است. آیا این سیره که در عصر غیبت معصوم هستیم و توفیق محضر ایشان را نداریم، می توانیم عدم ردع را -اگر کافی بدانیم- کشف کنیم؟ عقیده بنده این است؛ در بحث خارج اصول فقه نظام ولایی که دارم، این را به این نتیجه رسیدم که باید سراغ قواعد رفت. اگر توانستیم بنابر قاعده ای امضا یا عدم ردع را تأیید نماییم، این سیره عقلای مستحدثه قابل پذیرش است و الا فلا؛ حتی گاهی عدم ردع یا عدم امضا را از قواعد می فهمیم.
مثلاً هم اکنون در عقلای عالم دست دادن زن و مرد نامحرم هست و عقلا هم پذیرفته اند. ما که سفر خارج می رویم و با نخبگان دیدار داریم، ما دست نمی دهیم و به صورت احترام دست روی سینه می گذاریم؛ تا متوجه می شوند که مسلمان هستیم، بلافاصله از تعبیر «متأسفم» استفاده می نمایند. عذرخواهی می کنند که متوجه نبودیم. یعنی نه تنها ناراحت نمی شوند، بلکه کاملاً توجیه هستند. ولی این سیره عقلایی در آنجا هست که مورد تأیید شارع نیست و آنرا رد می کند. حالا کسی [ممکن است] بگوید نه، چون هم اکنون عقلا در مجالس و غیره مشروب می آورند… مثلاً ما بارها به واتیکان رفتیم و یا بعضی کشورهای دیگر...
بروجردی: اینها رفتار است، بناء نیست.
خسروپناه: سیره عقلا غیر از ارتکازات عقلاء است. عذر می خواهم. ارتکازات عقلائیه امر ذهنی است و سیره وقتی است که عینیت رفتاری پیدا کند. اگر عینیّت رفتاری پیدا نکرد، سیره عقلا نیست؛ می شود ارتکازات عقلا. ممکنست منشأ سیره عقلا ارتکازات عقلا باشد، ممکنست ارتکازات هم نباشد و عادات باشد، دستور حاکم یا قوانین باشد. هم اکنون در فرانسه اخیراً ازدواج با محارم یا همجنس بازی را اجازه دادند.
عرض بنده این است که باید بین عقل و عقلا و عقلانیت فرق گذاشت. این معادل ها ممکنست در زبان ما دقیق نباشد. غربی ها عقل را Reason می گویند و وقتی عقلانیت را به کار می برند می گویند Rationality. اینها فرق دارد. حجت باطنی عقل است، نه عقلانیت. بله، عقلا بما هم عقلا، اگر سیره عقلایی که در رفتار ظهور کرده و منشأش عقل بماهو عقل باشد، اساسا حجت است. اما کشف این مطلب هذا اول الکلام. مثلاً می فرمایید عقلا در بحث معاملات… می دانید که هم اکنون اروپای شمالی سوسیالیستی است، نه مارکسیستی. یعنی سوئد، دانمارک، فنلاند، و نروژ، اصلاً نوع حکومتداری اقتصادشان با مدل انگلستان و آمریکا و کانادا فرق دارد. حالا سوال من این است که اگر اینجا بعنوان فقیه بخواهید بگویید که سیره عقلا است که بعد عدم ردع را هم به آن ضمیمه کنید و حکم بدهید، [کدام را مبنا قرار می دهید؟]. عرضم این است که در این حوزه های اقتصادی، عقلا بماهم عقلا نیست؛ عقلا بماهم سوسیالیست ها یک سیره دارند، یک ارتکازات عقلایی دارند و منشأ بسیاری از سیره های عقلائیه، عادات و ایدئولوژی ها است. در آمریکا و انگلستان و کانادا جور دیگری است. ما کدام را مبحث حکم جواز بدانیم؟ اینجا است که عرض می کنم در هنگام بحث از سیره عقلا سریع نگوییم سیره عقلا بماهم عقلا. بله، ما در کبرای بحث با هم اختلافی نداریم؛ عقلا بماهم عقلا که منشأ آن عقل بماهو عقل است، هیچ محل بحث نیست. عقلا بماهم عقلا که منشأ آن عادت یا هر چیز دیگر است محل بحث است. حتی عرض بنده این است که اگر منشأ عقلا بماهم عقلا، عقل بماهو عقل باشد، امضا شارع هم لازم نیست و حجت شرعی است. چرا؟ برمبنای ملازمه عقلیه؛ چون ملازمه عقلیه، حجتِ آنرا درست می کند و اصلاً امضا و عدم ردع لازم نداریم. اما اگر منشأ عقلا بماهم عقلا عقل بماهو عقل نباشد، اینجا امضا یا عدم ردع نیاز است، و در زمان ما که سیره های عقلائیه مستحدثه است، باید ببینیم آیا عقلا بماهم سوسیالیست است، بماهم کاپیتالیست است و بررسی شود. هیچ اشکالی هم ندارد. ممکنست بعد از بررسی تطابق قواعد فقهیه، در جایی حرف سوسیالیست ها را تأیید نماییم و یک جایی حرف کاپیتالیست ها را در آن قسمت تأیید نماییم و معنایش به تعبیر شما این نیست که کاپیتالیسم را با مبانی فلسفی آن قبول کرده ایم. چون اینجا جواز آنرا با معیار فقهی تأیید کرده ایم، اما وقتی جواز آنرا با معیار فقهی تأیید کردیم، اسلامیت اش را پذیرفته ایم، ولو منشأ عقلایی داشته باشد. مثل بسیاری از سیره هایی که در عصر پیامبر و معصوم بوده و شارع هم امضا کرده و امضا یا عدم ردع، اسلامیت اش را تبیین می کند.
به این معنا می گوئیم مکتب اقتصاد اسلامی، و واقعاً [خوب است] اگر فرصتی باشد و جزئی تر وارد بحث شویم؛ یعنی هم در بحث آزادی اقتصادی و هم در بحث عدالت اقتصادی و هم در بحث مالکیت اقتصادی، هم در بحث دولت اقتصادی و هم در بحث تولید و توزیع و مصرف اقتصادی. همین فریمن که نام بردید، نظریه تابع مصرف دارد. گاهی نظریه تابع مصرف به علم اقتصاد می رود، و در علم اقتصاد، مبتنی بر کشف یک رابطه تجربی مثل عرضه و تقاضا است، که محل بحث ما نیست. اما گاهی باید و نباید از تابع مصرف درمی آید و نتیجه می شود؛ در آنجا باید با معیار شرع بسنجیم که اساسا شما هم تأیید می فرمایید.
بنابراین با مبنای سیره عقلائیه ای که مورد تأیید اصول فقه است، با توضیحاتی که خدمت شما عرض کردم، با این مبانی، اسلامیّت هم تأیید می شود و می توانیم در فرصت دیگری آزادی اقتصادی و دولت اقتصادی و تولید، توزیع و مصرف اقتصادی و عدالت اقتصادی و مالکیّت اقتصادی، هر یک را به صورت جداگانه مورد بحث قرار دهیم و بحث مستقل می خواهد تا معلوم شود که مالکیّت اقتصادی در اسلام، غیر از مالکیّت اقتصادی در سوسیالیسم و کاپیتالیسم و سایر ایدئولوژی ها است. [همچنین] آزادی و دولت و إلی آخر که همه همچنین هستند.
عرض آخر بنده؛ چون که ارادت بسیاری به مرحوم آیت الله بروجردی دارم و واقعاً از روش فقهی ایشان بهره مند شده ام و به نظر بنده یکی از بهترین روش های اجتهاد برای فقه الاجتماع روش ایشان است که حقیر در کنار تصاویر اساتیدم که در کتابخانه ام هست، تصویر ایشان هم هست و همیشه به یاد ایشان هستم و از آثار ایشان بهره مند شده ایم. در همین کتاب البدر الزاهر که یکی از بهترین تقریرات بحث های صلاة و نماز ایشان است، عبارتی دارند: «الرابع: قد تلخّص مما ذکرناه: ۱. أنّ لنا حوائج اجتماعیة تکون من وظایف سائس الاجتماع و قائده. ۲. و أنّ الدیانة المقدسة الإسلامیة أیضا لم یهمل هذه الأمور بل اهتم بها أشدّ الاهتمام…». شاهد بنده این است: «… وشرّعت (یعنی الدیّانة المقدسة الاسلامیة) بلحاظها أحکامها کثیرة و فوّضت إجراءها إلی سائس المسلمین»؛ یعنی تشریع کرده است، حالا تشریع یا از باب تأسیس است و یا تشریع از باب امضا است؛ تشریع را نباید فقط بحث تأسیسی گرفت. بدین سبب توصیف مکتب اقتصادی به اسلامیّت، وجهی کاملاً اصولی و فقهی دارد.
مجری: تشکر. فکر می کنم همچنان بحث درباب این است که عقلا بماهو عقلا… بله، بفرمائید.
بروجردی: ما اصلاً مساله سرمایه داری و کاپیتالیسم مدّنظرمان نیست. چیزی که درباره آن صحبت داریم [این است که] ممکنست مشترکاتی در جهاتی بین ما و برخی از مکاتب باشد. این هیچ دلیل تعبّد به آن مکاتب نیست؛ منتهی عرض بنده این نیست. درباره سیره که فرمودید ارتکاز عقلا، این خودش داستان مستقلی است. ارتکاز عقلائیه را ما حجّت می دانیم، اما سیره را ما می گوئیم بناء عملی است. بناء عملی یعنی کاری که انجام می دهند و برمبنای عقل شان هم انجام می دهند. حالا تفاوت میان عقل و عقلانیت؛ چون از نظر ما عقلانیت یعنی به کارگیری آن عقل. حالا تصور دیگری از این عقلانیت، داستان دیگری است. عقلانیتی که در اصول مطرح می نماییم، یعنی با به کارگیری عقل، بناگذاری می کنند و بناگذاری ها برای نظام معایش شان است، یعنی در اینجا عادات و رسوم ملل مختلف سیره عقلایی نیست. روش های اصلی، یعنی بناء عقلایی این است که انسان باید با دیگران تعامل داشته باشد، با دیگران ارتباط داشته باشد، و زندگی جمعی بدون تعامل ممکن نیست؛ حالا این تعامل و گرمی با دست دادن است، یا در فرانسه با بوسیدن است، در هندی ها دست ها حرکت خاصی می کنند، این آداب و رسوم است و سیره نیست. عقلا این سیره را دارند که در تعاملات باید به افراد بها داد. ما موجود اجتماعی هستیم و باید با افراد تعامل نماییم. خیلی از عادات و رسوم ربطی به سیره ندارد، چون در نظام معایش نیست. نظام معایش یعنی اصول کاربردی ای که دوام جامعه را تضمین می نماید. این سیره و بناگذاری است، و الا عادات مختلف است و مثلاً در عادات غذایی، عادات لباس و بعد گاهی رویه ها و عادات ناپسند، مانند قوم لوط، این دیگر سیره نیست، عادت ناپسند است. همجنسگرایی که آنرا با همجنس بازی یکی می گیریم، البته داستان دیگری است. کلاً این مساله همجنسگرایی، اینکه آیا واقعاً ریشه عقلایی دارد، اول الکلام است؛ یعنی در بناگذاری جامعه، کسانی که می آیند تا سیره عملی را در جامعه پی بریزند، آیا ازدواج دو مرد جا دارد؟ خودشان هم، و حتی کلیسا که قبول کرده، مصیبت داشته اند و دارند. در جوامع هم مشکل دارد و حتی در آمریکا هم به آن صورت پذیرفته نشده است.
لذا سیره ای که ما تعبیر می نماییم، عبارت است از آن بناء عقلایی در مقام عمل که باید ریشه عقلی داشته باشد که حجت باطنی است، و برای دوام نظام عقلایی است که نظام جامعه شان باشد. این به نظر ما سیره است. سیره عقلایی این است. حالا گاهی اوقات ممکنست با سیره های متفاوتی روبرو شویم؛ مثلاً شمال اروپا که فرمودید، ما اینجا هیچ اشکالی ندارد که نسبت به دو روش اقتصادی در دو سیره، طبق روش خودمان، عدم ردع را برای هر دو، از قواعدمان استفاده نماییم.
خسروپناه: یعنی هر دو را؟ اجتماع ضدین است!
بروجردی: البته نه در ضدّین، در جایی که قابل جمع باشد. چون که اینها روش اند. وقتی نفی یکدیگر می کنند، البته نمی گردد. اما فرض کنید روشی است که این تورم را با یک فرمول درست می کند...
خسروپناه: حاج آقا اینکه علم اقتصاد است...
بروجردی: بله، ما علم اقتصاد را هم عقلایی می دانیم، چون که عقلا آنرا ساخته اند. اینجا یک یا دو روش است، اما مساله این است که به عقول خودمان هم رجوع می نماییم. فقیه در باب شناخت موضوع… چون یکی از مصیبت هایی که در فقه داریم و الان هم گرفتار آن هستیم، مبحث شناسی است که در مبحث شناسی گیر اساسی داریم؛ در امور سیاسی، و در امور اجتماعی. همین جمله ای که از آقای بروجردی فرمودید، بله، شرع تشریع می کند، اما شرع تشریع حکم می کند، اما نه تشریع مبحث. ما در مبحث گیریم، مثلاً در موضوعات طبی. مثلاً من خودم در بحث یائسه گیر بودم. در کلمات تمام علمای ما بین خمسین و ستّین ذکر کرده اند و روایت هم داریم. آیا در اینجا این بیان معیار است یا واقعیتی است که در میان این زن ها در میان آن نژاد بوده است؟ علم طب داستان دیگری دارد و می گوید یائسگی زمانی است که این سلول تخمدان ترشح نکند، و اگر نکرد، یائسگی پیدا می شود و اگر هفت یا هشت ماه ادامه پیدا کند، تمام شده است. این ممکنست در چهل یا چهل وپنج سالگی پیش بیاید، نژادها مختلف اند، تغذیه مختلف است، آب و هوا مختلف است. آنچه که ما بین خمسین و ستّین می بینیم، در جزیرة العرب معمول بوده است و حتی زن های سیده در اینجا استثنا شده اند؛ قریش مثلاً. ممکنست در نژادهای مختلف تفاوت داشته باشد.
اینجا مبحث یائسه را ما باید چه کنیم؟ با تعبّد صرف از روایات، یا فهم خودمان را هم در کنارش بگذاریم و بگوییم این یک نظر تخصصی است؟ هر چند نظر شارع هم درست است، اما شارع آن چیزی را گفته که مردم از او سوال کرده اند، و درباره آن منطقه گفته است. بنابراین این مساله یک مساله است. در اقتصاد هم همین است. اینجا عقلا روش های مختلفی را طی می کنند. هم اکنون هم همین است. این روش ها را ما باید در آن جهتی که مبحث می خواهیم تشخیص بدهیم. باید سنجشی میان اینها داشته باشیم. بنابراین مشکل ما این است که فقیه ما امروز آن قواعد اقتصادی را باید بداند. ما هم اکنون درباره بانک و بهره و… حکم می دهیم [بی اینکه] بدانیم بهره چیست، یا بدانیم بهره با ربا متفاوت است. من بعنوان فقیه اگر می خواهم حکم شرع را بیاورم، باید مبحث تنقیح شود. ما در این جهت، در خیلی از موارد گیر داریم.
من اشکالی نمی بینم که هر چیزی که از نظر شرع گذشته، امضائی یا تأسیسی باشد، اما بحث ما این است که آن چیزی که خود شرع آورده… چون علم یا مکتب، یعنی چیزی آورده که دیگران نیاورده بودند. این به اصطلاح ظاهر مطلب است.
خسروپناه: نه، این ظاهر مطلب نیست و در هیچ جای دنیا چنین نیست. مکتبْ ترجمه School است.
بروجردی: حالا اجازه بدهید! مکتب School است، در اینجا یک روش خاص است. به هر حال این مکتب سوسیالیسم با مکتب کاپیتالیسم دو روش است. اینجا خود سوسیالیسم را افرادی آوردند که قبلاً این حرف ها را کاپیتالیست ها نزده بودند. نگفته بودند.
خسروپناه: ولی بسیاری از مکاتب دیگر گفتند؛ مثلاً افلاطون گفته است.
بروجردی: ما یک نظریه کمونیسم اولیه داریم. حتی در میان خودمان مانی داریم. آن موارد خاص را در نظر بگیریم. بله، این تفکر پیدا شده که این مالکیت را وسیع و عمومی نماییم. اینها را ما کاری نداریم. آن مکاتب اصلی را که مطرح بوده [کار داریم]. این مکتب چیزی را خودش آورده است؛ اگر مطلبی در اینجا ریشه عقلایی دارد، امضا می شود و اسلامیّت اش از باب امضا است، عیبی هم ندارد، و بنابراین ما بعنوان فقیه در فقه، حکم مان را می بریم روی این موضوع؛ این مساله عقلایی که هیچ اشکالی هم ندارد. به این معنا است که فقه الاقتصاد پیدا می شود، و احکام اقتصادی ایجاد می شود. اما اینکه در اینجا ما مکتبی در قبال سایر مکاتب و یک مکتب مستقل داریم، البته در مقام گفتن ایرادی ندارد، و ما هم پز می دادیم و می گفتیم مکتب اقتصادی اسلام. ملاحظه کنید که لازمه اش این است که اگر گفتیم مکتب، برای تمام فعل و انفعالات و مشکلاتی که پیش می آید باید راهْ پیش بینی نماییم. باید راه داشته باشیم. آیا بر طبق این امضاءها یا عدم ردع، میتوان این راه ها را در مشکلات پیش بینی نمود یا نه؟ بعنوان اقتصاد اسلامی، ولو مکتب، می توانیم عرضه بدهیم؟ در آن صورت آن بحث خارجیت امروز پیش می آید و آن اقتصادی که ما امروز داریم؛ مثل بانکهای امروز.
اگر درباره مکتب گفتیم که امضا هم قبول است و مورد پذیرش شرع بوده و بدین سبب پذیرفته است، ما هم می فهمیم، و بنابراین فرق اش این است که در حکم شرع در احکام تأسیسی، ما برای حدود حکم به خود شارع رجوع می نماییم، اما در احکام امضائی برای فهمیدن حکم باید به آن حدودی که در میان عقلا است رجوع نماییم، و بنابراین بالا و پایین کردن اش دست شرع نیست، دست عقلا است. شرع پذیرفته است. این پذیرش شرع در چه حدّی بوده است؟ همان استنباطی را می خواهد که باید با قواعد و بساط تشخیص دهیم. بنابراین اگر بعنوان مکتب مطرح می نماییم، باید در همه زمینه ها حرف داشته باشیم. یعنی به مکتب های اقتصادی وارد بشویم و ما هم مطابق مبنای ایمان طرح عرضه نماییم. به فرمایش شما عقبه فلسفی دارد و عقبه اعتقادی و ایدئولوژی ای که خودمان داریم، برمبنای ایمان طرح عرضه بدهیم. مثل ما هم که ایدئولوژی الهی دارند، در میان اقتصاددان های دنیا وجود دارند و حرف می زنیم و این طرح مان را بین آنها عرضه می کنیم؛ اشکالی ندارد. مثل فلسفه می شود. ما در فلسفه، مبانی را در دنیا عرضه کردیم. هانری کربن برای فلسفه یونان به اینجا و خدمت علامه طباطبایی و آسید ابوالحسن رفیعی نیامده بود. خود اینها حرف هایی در فلسفه داشتند. به این فلسفه کمال داده بودند که آنها خویش را محتاج می دانستند که بیایند اینجا و تلمذ کنند. یا اینکه می فرمایید ما کار کرده ایم، اما مثل آنها وسیع نیست، شکل اروپایی فلسفه امروز، مانند فلسفه ما نیست و کاملاً متفاوت می باشد. اساس در آنجا متفاوت شده است. شکل در میان ما محفوظ است و ما در کارهایی وارد شده ایم؛ مثلاً به همین فلسفه های اجتماعی محدود وارد شده ایم؛ فلسفه مدن و تدبیر مدن، اما خیلی قوی وارد نشده ایم. گاهی هم بزرگان ما وارد شده اند که خوب است، اما فلسفه در اروپا به شکل دیگری بسط پیدا کرده و به تناسب علوم مختلف بوده است. یعنی آنها دیدند که هر علمی که هست، باید فلسفه پشت آنرا ببینیم و اینطور فلسفه ای شکل می گیرد. فلسفه ریاضی بین ما چیزی نبوده، اما در آنجا شکل گرفته است.
عرض ما این است که هنگام اسناد، آیا شرع وظیفه اش این است که همه علومی که مردم و اتباع نیاز دارند، به آنها عرضه بدهد؟ آیا این کار ضرورتی دارد؟ آیا کار شرع این است؟ یعنی رسول الله که در مدینه مبعوث شدند، مشکل اقتصادی بود که حضرت برای حل آن آمد؟ یا اقتصاد مدینه با اقتصادی که در مکه بود تفاوت اساسی پیدا کرد؟ همان سفرهای تجاری ای بود که می رفتند و بعداً که به مدینه هم آمدند، داریم که عبدالرحمن بن عوف که حضرت سفارش او را به یکی از انصار کردند، آمد که کمک کند؛ گفت راه بازار را به من یاد بده و من هیچ کمکی نمی خواهم. لخت بود و لباس هایش را در مکه گرفته بودند. افتاد در کار بازار. در سوره جمعه هم آمده که «و ترکوک قائماً»؛ که وقت نمازجمعه کاروان رسید و همه مردم پیامبر (ص) را رها کردند و رفتند.
این اتفاق افتاده است. آیا این روش با آن روش تفاوتی داشت؟ اصول یکی بود. بله، شرع به انصاف بیشتر ارشاد می کند. شرع به رعایت حال طرف ارشاد می کند: أقاله الله. از این احکام ارشادی زیاد داریم. اما اینها آیا مکتب درست می کند؟ شما می فرمایید سیستم یا روش؛ بالاخره روشی داریم، اما در آن اصول اساسی، یعنی رقابت، اصل رقابت را اسلام می پذیرد. اصل اینکه نرخ گذاری نداریم [را اسلام می پذیرد]. آن روایات پیامبر و روایات دیگر را می پذیرد. اینکه اگر کسی سرمایه داشت، خمس و زکات داده، پول زیادی هم دارد، آیا به حکم اولی می توانیم پولش را بگیریم؟ همان قصه «لاضرر و لاضرار». پیغمبر آن همه تلاش می کند که صد درخت در بهشت به تو می دهم و همین جا می دهم. اینها را پیامبر می گوید. بدین سبب ما در اینجا یک مساله داریم که روش های موجود و متعارف در دنیا هم با این مساله مشکل دارند و از اسلام هم تندتر عمل می کنند. در آمریکا برای سرمایه و درآمد، از یک سطح که بالاتر می رود مالیات هفتاد یا هشتاد درصد می گذارند. ما این مالیات را نداریم. بعنوان حکم اولی چنین چیزی در اسلام نداریم. آنجا می گویند که این درآمدی که از تولید داشتی، اگر سرمایه گذاری کردی و در بانک نگذاشتی که بخوری، سرمایه گذاری از مالیات معاف است، و بنابراین روش دیگری درست کردند که سرمایه دار را عملاً عمله و اکله خودشان می کنند؛ به جهت اینکه مالیات ندهد، تا عمر دارد باید اشتغال درست کند و تولید درست کند که به نفع مملکت هم است. آنها این معانی را دارند، در صورتیکه ما نداریم و الزاماً نمی توانیم داشته باشیم.
ما اگر بخواهیم این مال را تعدیل نماییم، باید از عناوین ثانویه استفاده نماییم. عیبی ندارد که مالیات بر اجتماعات ببندیم، اما اصل شرع در اینجا برای گفتن چه دارد؟ بنابراین می بینیم که در اسلام این معنا هست که آن کسی که سرمایه زیاد دارد، اگر می خواهد فردای قیامت روی سرش سایه ای باشد، باید به اوقاف و موقوفات بپردازد و کارهای خیر کند. بنابراین شرع بنابه اساس دیگری در این موارد تأثیرگذار است. روش شرع با روش آنها متفاوت می باشد. اما این دیگر اقتصاد نیست، اخلاق است. این به آن جهت ارشاد برمی گردد که شرع دارد.
مجری: در ادامه فرمایشات حضرت استاد و بخش پایانی صحبت های ایشان، این بحث مستقل عنوان شد که آیا اسلام اصلاً باید همه این موارد را داشته باشد؟ که خودش به بحث مستقلی نیاز دارد. اگر صلاح بدانید، همان بحث عقلا را پیگیری نماییم و با عنایت به این که ۹۵ دقیقه است که جلسه را آغاز نموده ایم، لطفاً در دو یا سه بازه پنج دقیقه ای جمع بندی را عرضه بفرمائید.
خسروپناه: ای کاش در ابتدای بحث روشی را استفاده می کردیم و اول تلقی خودمان را از مکتب و علم و واژگان دیگر مشخص می کردیم. بنابه استفاده بنده از صحبت های حاج آقا، گویا مکتب در نظر ایشان یعنی علم ماکان و مایکون و حل مسائل اقتصادی همه و همه باید در مکتب باشد. یعنی هر جا گیری هست...
بروجردی: اصول اصلی مورد نیاز را پاسخ بدهد.
خسروپناه: مکتب اقتصادی تعریف خاصی دارد که نه فلسفه اقتصاد است و نه فقه اقتصاد و نه حقوق اقتصاد، نه علم و نه اخلاق اقتصاد؛ هیچیک از اینها نیست، چون که هر یک از اینها روش شناسی خاص خویش را دارند. اگر چند اصل و هدف تعیین شود، می شود مکتب اقتصادی. مثلاً آیا اسلام اصالت آزادی اقتصادی را قبول دارد یا خیر؟ مالکیت را قبول دارد یا خیر؟ نگاه اسلام به تولید و توزیع و مصرف چیست؟ نگاه اسلام درباره عدالت اقتصادی و اهداف اقتصاد چیست؟ همین توضیحات شما که اسلام این را اجازه می دهد و این را اجازه نمی دهد، در حقیقت مکتب همین است.
این بحث ها بحث های جدیدی است و ایرادی هم ندارد؛ زمانی علم کلام نبود، بعداً شکل گرفت. زمانی علم فقه محدودیتی داشت و بعد مرحوم محقق آمد من الطهارة الی الدیّات، فقه را توسعه داد. اصلاً هنر تشیع این است که مرتب با روش اجتهاد، این علوم را توسعه می دهد و بالندگی بوجود می آورد. بنابراین مکتبی که شهید صدر می گوید، مستخرج از فقه است. دقیقاً مکتبی که در اقتصادنای شهید صدر آمده که عنوان اقتصاد اسلامی دارد و در مقابل سرمایه داری و مارکسیسم و کمونیسم است، مستخرج از فقه است؛ یعنی اگر کسی فقه اقتصاد را قبول داشته باشد، که در اینجا جای اختلاف نیست، اساسا مکتب را می پذیریم، چون که مکتب مستخرج از فقه است. اما بسیاری از بحث و چالش ها درباره علم اقتصاد است و بنده هم قبول دارم که یکی از ضعف های بزرگ ما در علم اقتصاد است و علم اقتصاد هم تا جایی که بنده در علوم انسانی مطالعه دارم، اینطور نیست که یک علم باشد، یعنی یک علم است که پارادایم های آن مختلف است؛ پارادایم اثبات گرایی و پوزیتیویستی (Positivism)، یک جامعه شناسی دارد و پارادایم تفسیری (Interpretive)، یک جامعه شناسی ای دارد، و پارادایم ترکیبی هم جامعه شناسی دیگری دارد؛ بنابراین جامعه شناسی گیدنز و وبر و اگوست کنت متفاوت است؛ یعنی دیسیپلینی (Discipline) به نام جامعه شناسی و اقتصاد نداریم. اینها بحث دیگری است. حالا در مکتب اقتصاد صحبت می کردیم که با توضیحات عرضه شده، ظاهراً حضرت عالی این مقدار را قبول دارید که اسلام درباره آزادی اقتصادی حرفی دارد؛ حالا امضائی، عدم ردع یا تأسیسی. درباره عدالت اقتصادی، مصرف، حلال و حرام [حرفی دارد] که نشان از دید خاص اسلام است.
بروجردی: [درباره] بیع نجس، احکام خاص دارد. قبول داریم. تبیین را درست می کند؛ به مفهوم تفکری که لوازم اش این است که بعضی جاهای دیگر هم جوابگو باشد، می توانیم [داشته باشیم]؟
خسروپناه: جوابگو در چه چیزی؟ در سؤال های علم؟ حالا قصد ورود به اقتصاد ایران را نداریم، ولی یکی از علل عقب ماندگی ایران در اقتصاد این است که علم اقتصاد شیکاگو و فریدمن و کلاسیک و نئوکلاسیک پاسخگوی ایران نیست. این به مفهوم عدم استفاده از تجارب آنها نیست.
بروجردی: ما باید باتوجه به خصوصیات و نیازهای خودمان عمل نماییم. بله، درست است. چیزهایی در اینجا قابل اجرا نیست.
خسروپناه: اصلاً مردم ایران خصوصیت هایی در تولید و مصرف و کار دارند که قابل انطباق نیست و این را ما کار نکرده ایم. یعنی ضعف دانشگاه های ما این است که همان علوم اقتصادی و پارادایم های اقتصادی مختلف دنیا را آموزش می دهند، مثلاً در دانشگاه شریف اقتصاد نئوکلاسیک آموزش داده می شود، در دانشگاه تهران کلاسیک، بعد دانشجو و استاد تربیت شده از عهده مشکل موجود برنمی آید، و نمی تواند تورم و بورس را پیش بینی کند؛ چون تحقیقات ناظر به انسان ایرانی نیست و علم ناظر به فکت (Fact) است و ناظر به ارزش ها نیست. علم ناظر به حقیقت های خارجی است و حقیقت خارجی ایران را باید شناخت تا روابط اقتصادی رو بتواند تشخیص دهد. این ربطی به مکتب اقتصاد ندارد. به علم اقتصاد ربط دارد. کاملاً فرمایشات شما را قبول دارم که اینجا نقص جدی داریم.
بروجردی: عرضی دارم، بنده از تمام بینندگان و شنوندگان تقاضایی دارم؛ وقتی ما صحبتی می نماییم و یک کلیپ سه دقیقه ای از آن تهیه می شود، لازم نیست همان سه دقیقه را قضاوت کنند. ما البته مشکلی با فحش و تندی نداریم، اگر از حوزه باشد که بچه های خود ما هستند که هیچ اشکالی ندارد، اما درخواست ما این است که تمام مطلب شنیده شود و بعد قضاوت شود. مطلب دیگر این است که اسلام غنایی دارد. ما یک بنای فوق العاده و میراث عظیم در روایات مان داریم و بزرگانی که این میراث را برای ما حفظ نموده اند. حتی ما برای حفظ این روایات، به لحاظ رجالی و برای تصحیح این روایات، اختلافات بسیاری با مرحوم آقای خویی داریم. میراث عظیم روایی داریم و در بحث اقتصاد هم. به عقیده ما این ما را مستغنی می کند که بتوانیم موضوعات مورد نیاز و منطبق با جامعه [را استخراج کنیم]. آن نکته ای که فرمودید بسیار اهمیت دارد؛ فرمولی که در اروپا رشد ایجاد کرده، لزوماً در اینجا برای ما رشد ایجاد نمی نماید. خصوصیت های اینجا باید شناخته شود. عقلای خود ما با این روش ها و این خصوصیاتی که در مصرف و تولید ایرانی است، باید موردنظر باشد. می توانیم این احکام امضائی یا تأسیسی را تطبیق نماییم. دست ما باز است، اما همانطور که عرض کردم، ما برای تشخیص مبحث در فقه مشکل جدی داریم. مشکل اساسی داریم.
خسروپناه: روش خودش را دارد؛ یعنی روش استنباط حکم با روش شناخت مبحث فرق دارد.
بروجردی: احسنت. مثل ارث که ما تا ریاضی و تقسیم به نسبت بلد نباشیم، اصلاً نمی گردد وارد شد. در جای دیگر هم همین است. ما نسبت به مسائل خانم ها، [مثل] حیض و نفاس، مصیبت عجیبی داریم. گاهی به ما فحش می دهند و می گویند شما در حوزه های فقط به احکام حیض و نفاس کار دارید، اما همین هم برای مان حل نشده است. مبحث برای مان مهم می باشد. بنابراین در حوزه احتیاج به مبحث شناسی داریم؛ در ابواب فقهی، در شناخت موضوع، و شناخت چیزهایی که ما را به مبحث می کشاند. خودش یک فن است که فقاهت را برای ما [دشوار می کند]؛ در عصر ما که عصر انظار مختلف و مختلف است و پیشرفت می کند؛ مثلاً همین علم اقتصاد، روزانه رشد و پیشرفت دارد. متأسفانه ما از قافله عقب هستیم؛ چون که خیلی سریع رشد می کند و تحقیق می کنند. ما باید به روز باشیم. این را فقاهت ما نیاز دارد.
خسروپناه: تکمیلی به فرمایش شما داشتم؛ مبحث هم فقط افعال مکلف نیست که فقه [به آن] می پردازد؛ اعیان هم است که می دانید. مورد سوم در این دنیای مدرن شکل گرفته و آن ساختارها است؛ یعنی مثلاً ساختار بانک، بیمه، تأمین اجتماعی، که نه عین هستند و نه فعل؛ کارهای متعلق به آن فعل است، اما خود این ساختار، مبحث فقهی است، بنابراین بحث مبحث شناسی که شما به درستی فرمودید، روش خاص خودش را می طلبد؛ هم عناوینی که از سنخ فعل هستند و هم عناوینی که از سنخ عین اند، و هم عناوینی که از سنخ ساختارند، هر سه باید بررسی شود.
بروجردی: گاهی اوقات در همین مبحث بانک ها به فتاوای عجیب و غریب برخورد می نماییم.
مجری: جمع بندی هم عرض کنم؛ دو نکته برای من آموزنده بود که ان شاءالله این گفتگو فتح بابی باشد، چون مبحث بسیار مفصلی است و زوایای مختلفی دارد. ان شاءالله فضلای حوزوی و دانشگاهیان بعد از این گفتگو نکات مطرح شده را هر یک مبنایی برای بحث و گفتگو قرار دهند. البته باتوجه به تمامی فرمایشات اساتید، و ان شاءالله گفتگوهای بعدی برمبنای همین بحث صورت بگیرد. نکته بعدی، درس آموزی اخلاقی برای بنده بود از جانب هر دو بزرگواری که در این نشست شرکت کردند.
بروجردی: هیچ زمانی برای آموختن دیر نیست و انسان در معرض خطا است و ممکنست اشتباه کند. وقتی این را فهمید، باید از حرفش برگردد و نقد لازمه بحث است. در فرنگ بیشتر جا افتاده است. کتاب اگر نقد نشود، یعنی موفق نبوده است و به آن توجه نشده است. فیلم احتیاج به نقد دارد. نقد دلیل توجه است و نقد صحیح هم خوشحال کننده است، چون که فهم خود ما را بالا می برد.
این خبر در حوزه نیوز انتشار یافته و خبرگزاری مهر، به جهت اهمیت مبحث آنرا بازنشر کرده است.
منبع: nooremarefat.ir
مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب