در گفت و گوی نور معرفت با یك استاد دانشگاه بررسی شد
سیر تحول در آئین های عزاداری محرم و طیف عزاداران
به گزارش نور معرفت فارس چند سالی است كه تغییراتی در عزاداری های ایام محرم توجه بسیاری را به خود جلب كرده است؛ از تغییر ملودی نوحه ها، تا حضور افرادی با سر و وضع عجیب كه سابقا كسی انتظار حضورشان در مراسم عزاداری را نداشت. واكنش ها هم مانند همین تغییرات طیف متفاوتی را در بر می گیرد؛ از تكذیب گرفته تا به سخره گرفتن و اصول را زیر سوال بردن.
بروز برخی رفتارها و ابداع و دنبال شدن شیوه هایی جدید در آئین ها، باآنکه مختص مراسم عزاداری یا آئین های مذهبی نبوده و دیگر رسوم و سنن را هم در بر می گیرد، همانگونه که واکنش به این تغییرات هم تنها محدود به مناسک و مراسم مذهبی نیست. موضوعی که از جنبه های مختلف قابل بررسی است اما از منظر جامعه شناسی، ابعاد بیشتری از مبحث را می توان بررسی کرد.
جهت بررسی ابعاد مختلف این تغییرات و واکنش هایی که در مورد علت بروز و ورود آنها به بعضی مراسم ها شاهد بوده و هستیم، با دکتر منصور طبیعی، جامعه شناس، استاد دانشگاه شیراز و رئیس بنیاد فارس شناسی، همراه شدیم تا از نگاه دانشگاهی و علمی نگاهی به سیر تغییرات در آئین های عزاداری و طیف عزاداران محرم را بررسی نماییم.
در سالیان اخیر شاهد آن بوده ایم که از هیئت های عزاداری محرم هم نوای سنج و دمام به گوش می رسد و هم نوحه های شبه پاپ و شبه راک؛ علاوه بر این در بین عزاداران، افرادی با پوشش های نامتعارف هم به چشم می خورند. در وهله اول آیا پیش کشیدن بحث هویت و اصالت در چنین موقعیتی اساسا صحیح است؟
بحث هویت و اصالت، در تمام مباحث اجتماعی مورد توجه جامعه شناسان است. ما بعنوان ایرانی، دارای هویتی هستیم متشکل از عناصر برگرفته از دین اسلام، عناصر باقی مانده در ذهن و زبان ایرانی ها از دوران ایران باستان، و عناصر متاثر از فرهنگ های غرب و شرق. از نظر اجتماعی، هویت جزئی از فرهنگ جامعه است و فرهنگ جامعه هم همواره سیال است. فرهنگ از حرکت نمی ایستد؛ تغییر کردن و تحول دائمی جزئی از ذات فرهنگ است. حال این تغییر و تحول یا به صورت آرام و پیوسته صورت می گیرد، یا به صورت انقلابی و شتابان.
تغییرات آرام همیشه وجود دارند، فرهنگ همواره درحال تغییر است. ازاین رو چون عناصر تشکیل دهنده هویت، جرئی از فرهنگ جامعه هستند، هویت ما هم دائما تغییر می کند. آیا می توان جلوی این تغییر را گرفت؟ اگر بتوانیم جلوی گذر زمان را بگیریم، می توانیم جلوی تغیرات فرهنگی را هم بگیریم! این کار غیر ممکن است.
ولی آیا می توانیم تغییرات فرهنگی را جهت دهی کنیم؟ در اینجا دو نظر وجود دارد، یک گروه معتقدند که فرهنگ را نمی گردد مهندسی و جهت حرکت آنرا مشخص کرد. ولی گروه دیگر برآنند که نه تنها این جهت دهی امکان دارد، بلکه ما ملزم به مهندسی فرهنگی و تعیین جهت آن هستیم تا بدانیم تحولات فرهنگی به کجا ختم خواهند شد. من معتقدم که ضمن پذیرش تغییرات فرهنگی جامعه، کارگزاران فرهنگی باید نقشه راه این تغییر و تحولات را در دست داشته باشند.
آیا تغییر سبک موسیقی محرم یک ابتذال فرهنگی است؟ یا صرفاً یک دگرگونی عادی است؟
عزاداری در ماه محرم، جزئی از هویت ما ایرانیان، و جزئی از سنت ما است. مسلما نحوه برگزاری این عزاداری در طول زمان گرفتار تغییر و تحولاتی شده تا امروز به ما رسیده است. حال ما باید ببینیم که تغییرات و تحولات درونی شکل های برگزاری این عزاداری که به آنها آیین های عزاداری محرم می گوییم، مثل سینه زنی، زنجیر زنی و... در طول زمان چگونه بوده است؟ در اینجا دو نکته وجود دارد که باید به آنها دقت نماییم. اول اینکه آیین های عزاداری برخوردار از یک سری شیوه های کاملا سنتی هستند مثل زنجیر زنی، اشکال مختلف تعزیه و نواختن دمام؛ که حفظ این بخش سنتی کاملا ضروری می باشد. درست است که آیین های عزاداری هم مانند دیگر اجزای فرهنگ جامعه گرفتار تغییر و تحول مداوم می شوند ولی باید دقت کنیم که بخش سنتی این آیین ها بعنوان میراث فرهنگی جامعه ایران نه تنها حفظ شوند بلکه باید تقویت شوند تا کارکرد خود در جامعه را از دست ندهند.
در عین حال هم نمی توانیم جلوی تغییر و تحولات دیگر فرهنگی را بگیریم. پس آیین های عزاداری محرم هم گرفتار تغییر می شوند. همانطور که گفتم بابد برای تغییرات فرهنگی برنامه داشت تا این تغییرات به ابتذال کشیده نشوند. نوحه خوان ها در گذشته هم دستگاه های موسیقی را می شناختند و طبیعتا امروزه هم نوحه خوانان جوان متاثر از موسیقی روز هستند، ولی باید این تغییرات بگونه ای جهت دهی شوند تا ضمن حفظ سنت های گذشته، جواب گوی نیاز آحاد جامعه، بخصوص جوانان باشند. و درعین حال از هرآنچه ابتذال شمرده می شود دوری گزینند.
امروز که نمی توانیم از جوانان بخواهیم با لباس های قدیمی وارد هیئت های مذهبی محرم شوند. سبک لباس پوشیدن تغییر کرده است ولی به سمت ابتذال هم نرفته است. نوحه خوانان ما هم باید به همین ترتیب پیش بروند.
به نظر شما در این امر موفق بوده ایم؟
در مواردی، جسته و گریخته، شاهد به ابتذال کشیده شدن مراسم های عزاداری، یا رفتن به سمت خرافات در عزاداری هستیم، ولی عموم جامعه هنوز درعزاداری هایی با شکل نسبتا سنتی شرکت می کنند. همینطور درباره هیئت های جدید که بیشتر قشر جوان را مجذوب خود می کنند هم نمی توان رای به ابتذال ایشان داد. به نظرم این هیئت های جدید توانسته اند جای خویش را باز کنند و طرفدارانی به دست بیاورند. البته همواره باید رصد نماییم تا اگر ابتذالی دیدیم جلوی آنرا بگیریم. چه کسی باید رصد کند؟ در وهله اول خود دست اندرکاران آئین های عزاداری محرم مثل روحانیت، مداحان و نوحه خوانان و شرکت کنندگان عزاداری ها.
جهان به علت اقدامات کشورهای فاشیستی و کشورهای بلوک شرق، خاطره خوبی از جهت دهی فرهنگی ندارند. با عنایت به این که ما هنوز تعریف مشخص و پذیرفته شده از سمت عموم، برای مقوله ابتذال نداریم، برای پیشگیری از تکرار تاریخ چه اقداماتی باید انجام دهیم؟
البته این یک قیاس مع الفارق است. حدودا در تمام نظام های سیاسی، حتی نظام های کاملا لیبرال، برنامه ریزی فرهنگی وجود داشته و دارد. اگر بگوییم کشوری مثل ایالات متحده برنامه ریزی فرهنگی ندارد، واقعا سطحی نگری است. اتفاقا آنها در جهت اهداف فرهنگی مدنظرشان برنامه ریزی در سطح جهانی می کنند. اگر جهت دهی فرهنگی انجام شده در بعضی حکومت ها، بد بوده است، دلیل نمی گردد ما برنامه ریزی فرهنگی خویش را کنار بگذاریم. فرهنگ هم مثل تمام اجزای تشکیل دهنده جامعه نیازمند مراقبت است. مساله نحوه مراقبت و چگونگی آن است.
در مقوله ابتذال هم یک حد یقینی وجود دارد. یک نوحه خوان اگر از موسیقی استفاده نماید که اساسا برای منظوری مغایر با فضای محرم ساخته شده است، مثلا برای نژادپرستان یا... ساخته شده باشد، حتی اگر بتواند با این موسیقی شور ایجاد کند، کارش مبتذل است. چون شور می دهد ولی شعور را از آدم می گیرد. ابتذال یعنی هر چیزی که منجر به کنش احساسی بدون تفکر عقلانی بشود. بروز احساسات باید همراه با عقلانیت باشد و عقل حکم می کند که من از خرافات، قشری گری، سطحی نگری، تحجر و... دوری کنم. ولی استفاده و الگوگیری از موسیقی های جدید ساخته شده برای مقاصد احساسی و عاطفی، چه داخلی و چه خارجی، در نوحه خوانی اشکالی ندارد.
آیا حضور عزادارانی از طیف های مختلف عقیدتی در آیین های عزاداری محرم، که لزوما در باقی طول سال افرادی مذهبی به شمار نمی روند، نشان از دوپارگی فرهنگی و تقابل سنت و مدرنیته در ذهن مردم نیست؟
من معتقد هستم که این مورد نشان از تغییر کنش فرهنگی است نه دوپارگی فرهنگی. اغلب مردم ایران دارای یک ایمان عمومی هستند که وابسته به زمان و مکان نیست. در کنار آن یک سری کنش های دینی هم وجود دارد که تابع زمان و مکان هستند. برای مثال مردم ما زمانی که در یک فضای دینی مثل حرم ائمه قرار می گیرند، کنش ها و نه رفتارشان، مذهبی تر می شود که البته شدت آن در افراد مختلف، متفاوت دارد. این مساله از لحاظ زمانی هم صادق است. همه ساله با فرارسیدن ماه محرم، کنش مردم گرفتار تغییراتی می شود و به سمت مذهبی تر شدن میل می کند.
این تغییر کنش یک امر ضروریست و باید این لزوم را درک نماییم. اگر به مردم بگوییم شمایی که در طول سال اهل نماز و روزه نبودی، نباید در عزاداری محرم هم شرکت کنی، فورا جواب می دهند که مگر امام حسین (ع) فقط برای شماست؟ ازاین رو همه افراد تحت تأثیر فضای محرم قرار می گیرند. بخشی از ایمان شان که مکانمند و زمانمند بوده در محرم تجلی پیدا می کند.
چنین فردی زمانی که وارد مکان عزاداری می شود، امکان دارد ظاهری نامتعارف داشته باشد. خب باید چه کاری در این حوزه انجام بدهیم؟ ما که برای عزاداران حسینی یونیفرم درست نکرده ایم. ما قبول نداریم که به سبک کشورهای کمونیست بلوک شرق مردم را برای ورود به مکانی خاص ملزم به پوشیدن لباسی خاص نماییم. چتر امام حسین (ع) آنقدر وسیع است که مردم با هر عقیده و دینی زیر آن جا می شوند. ولی می توانیم فرهنگ مردم را به سطحی ببریم که خود به خود زمان ورود به مکان عزاداری پوشش مناسب داشته باشند. البته به صورت کلی هم پوشش عمومی جوانان در هیئت ها طی سالیان اخیر تغییراتی داشته است.
آیا می توان استدلال کرد که این طیف در طول سال غیرمذهبی، که در آیین های محرم شرکت می کنند، به دنبال فرار از فشارهای زندگی مدرن و مسکنی برای دردهای روحی خود هستند؛ ازاین رو هر قسمتی از آیین ها را که بخواهند نگه می دارند و هر قسمتی که به مزاج شان خوش نیاید را کنار می گذارند؟
با این استدلال موافق نیستم، چونکه کارکرد عزاداری این نیست. نگاه کارکردگرایانه البته غلط نیست و کارکردگرایی ساختارگرا در علم جامعه شناسی مورد پذیرش است؛ ولی باید در نظر داشته باشیم که عزاداری محرم کارکردهای اجتماعی بسیار زیادی دارد. شاید برای بعضی هم کارکرد مسکن را داشته باشد، بهرحال در مراسم عزاداری همزادپنداری درونی صورت می گیرد و امکان دارد دردهای گروهی را بهبود ببخشد، این را نفی نمی کنم. ولی به نظرم در سطح جامعه عمومیت ندارد. اصولا بررسی چنین سوالی نیازمند پرسشگری و تحقیق است.
این را هم باید در نظر داشته باشیم که افراد مسن جذب آیین های جدید عزاداری نمی شوند و به همین سان جوانان هم بخش سنتی را کنار می گذارند. امروز آیین های سنتی خیلی برای جوانان جذاب نیست، در هیئت های جدید دیگر خیلی دنبال زنجیرزنی و نواختن دمام نیستند؛ ولی با سیستم های صوتی مدرن عزاداری های بسیار پرشوری انجام می دهند. ازاین رو حضور این افراد در مراسم های محرم نه به مفهوم دوپارگی فرهنگی است، نه به مفهوم ابتذال فرهنگی و نه به مفهوم مسکن بودن سنت. البته امکان دارد درصدی از هر کدام در آن وجود داشته باشد. جامعه شناسی هیچگاه موضوعی را با قطعیت پاسخ نمی دهد و موضوعات اجتماعی نسبی هستند.
به طور کلی باید نگران مسیری که جامعه می پیماید باشیم یا خیر؟
من تغییر را ضروری را می دانم و معتقد هستم که این تغییرات به صورت آرام شکل خواهند گرفت. ولی باید برای تحولات برنامه داشت و کارگزاران فرهنگی باید با برنامه ریزی پیش بروند. البته این برنامه مسلما مثل برنامه حوزه های دیگر نمی تواند صد درصد به انجام برسد؛ ولی با نگرانی، فقط به معنای حساس تر کردن نخبگان و درک لزوم موافقم؛ نه به معنای ترساندن نخبگان و توده ها. نگرانی در سطحی که جلوی به ابتذال کشیده شدن مراسم ها را بگیرد نه بگونه ای که ایجاد اضطراب کند.
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب