بازخوانی سیره علمی امام صادق(ع) الگویی برای جهان پرآشوب امروز
به گزارش نور معرفت، قم پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت اظهار داشت: امام صادق(ع) نه فقط متعلق به تاریخ اسلام، بلکه متعلق به آینده جهان اسلام است؛ آینده ای که در آن عقلانیت، دیانت، و گفت و گو در کنار هم قرار می گیرند.
در روزگاری که افق های علم در هاله ای از استبداد سیاسی و تفرقه مذهبی فرو رفته بود، امام جعفر صادق(ع) با نگاهی نوین و راهبردی، نهضتی علمی و گفت و گو محور بنیان نهاد که زمینه ساز تحولات ژرف در جهان اسلام شد. در گفت و گوی پیش رو با حجت الاسلام رسول چگینی پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت، با نگاهی تاریخی و تحلیلی، به بررسی نقش بی بدیل آن امام همام در ترویج علم دوستی و ایجاد فضایی برای گفت و گوی بین مذهبی و بین الادیانی می پردازیم.
ایسنا: استراتژی امام صادق(ع) در ترویج علم آموزی و پایه گذاری یک نهضت علمی بزرگ با وجود شرایط سخت سیاسیِ دوران عباسیان را تبیین کنید؟
امام صادق(ع) در یکی از پرتلاطم ترین دوره های تاریخ سیاسی اسلام می زیستند؛ مقطعی میان زوال بنی امیه و تثبیت خلافت عباسی، که سرشار از تحولات امنیتی، شکاف های فرقه ای و رقابتهای ایدئولوژیک بود. در چنین فضایی، خیلی از کنش گران فکری ترجیح می دادند سکوت اختیار کنند یا تنها به تکرار آموزه های رسمی بپردازند. اما امام صادق(ع) با نگاهی عمیق و راهبردی، از این شکاف تاریخی به عنوان یک «فرصت تمدنی» بهره گرفتند و نهضتی علمی و فکری را بنیان گذاشتند که تا امروز موسس بخش عظیمی از معارف اسلامی تلقی می شود.
استراتژی امام، چند بُعد بطورکامل مشخص داشت؛ که نخستین آن بنیان گذاری یک نظام علمی منسجم بود، در حقیقت امام صادق(ع) برخلاف روش سنتیِ تعلیم فردی، مدرسه ای منظم با حلقات آموزشی و شبکه ای از شاگردان ایجاد کردند. بالاتر از چهار هزار نفر از ایشان نقل روایت کرده اند و این نشان دهنده وجود یک دستگاه آموزشی گسترده و هدفمند است. تمرکز بر تربیت نخبگان چندلایه، دومین بعد شمرده می شود که ایشان نه فقط راویان حدیث بلکه متفکرانی در سطوح مختلف فقه، کلام، تفسیر، اخلاق، و حتی علوم طبیعی مانند طب و شیمی را تربیت کردند. در بین شاگردان امام کسانی مانند جابر بن حیان دیده می شود که تأثیراتش بر تاریخ علم اسلامی و حتی غربی انکارناپذیر است.
سومین بعد استفاده از فضای سیاسیِ گذار به سود علم بود که در فاصله انتقال قدرت از امویان به عباسیان، تمرکز حکومت بیشتر بر تثبیت قدرت بود تا سرکوب فکری و امام با شناخت عمیق از این گذار تاریخی، از تقابل مستقیم با قدرت پرهیز کردند و بجای آن، جبهه علم و معرفت را فعال کردند؛ جبهه ای که نه قابل سرکوب بود و نه در تعارض آشکار با ساختار رسمی قرار می گرفت. تقویت عقلانیت دینی و مناظره آزاد آخرین بعد است که امام صادق(ع) بجای تقابل احساسی با مکاتب دیگر، روش گفت و گوی عقلانی، بر پایه استدلال، قرآن و سنت را پی گرفتند.
این مدل، سبب شد که محافل علمی ایشان مورد توجه پیروان دیگر فرق نیز قرار گیرد. از این روست که تعدادی از پیشوایان مکاتب دیگر مانند ابوحنیفه، به حضور در جلسات علمی ایشان افتخار می کردند. در جمع بندی می توان اظهار داشت که امام صادق(ع) با بهره بردن از یک استراتژی دقیق، که تلفیقی از واقع بینی سیاسی، عقلانیت علمی و آینده نگری فرهنگی بود، توفیق یافتند یک نهضت علمی را بنیان نهند که نه فقط در دوران خود، بلکه در قرون بعدی نیز مسیر اندیشه اسلامی را شکل داد.
ایسنا: روش های امام صادق(ع) در گفت و گوی بین مذهبی چه بود و چگونه با پیروان دیگر ادیان و مذاهب مناظره می کردند؟
امام صادق(ع) را می توان پیشگام «گفت وگوی علمی و بین مذهبی» در جهان اسلام دانست، ایشان در روزگاری می زیستند که فضای فکری به شدت متکثر بود؛ از اندیشمندان زرتشتی، یهودی و مسیحی گرفته تا متکلمان معتزلی، مرجئه، قدریه و حتی زنادقه. در چنین محیطی، امام نه فقط از مواجهه با این جریان ها پرهیز نکردند، بلکه خود آغازگر مناظراتی بودند که تا امروز در منابع اسلامی ثبت شده و از حیث روش شناسی، بسیار آموزنده است. استراتژی گفتگویی امام، مبتنی بر سه اصل بنیادین شناخت دقیق مخاطب، استفاده از زبان مشترک، و التزام به اخلاق گفت و گو بود.
امام صادق(ع) در برخورد با هر گروه، ابتدا به مبانی فکری و منابع معتبر نزد آن مکتب توجه می کردند. بطورمثال در مناظره با یک دانشمند مسیحی، از کتاب مقدس او شاهد می آوردند؛ با یهودی ها به تورات احتجاج می کردند؛ و در مقابل معتزلیان و اهل کلام، از قواعد عقلی و اصول توحیدی مشترک بهره می گرفتند، این نوع استدلال، هم نشان از تسلط علمی امام بر ادیان و مکاتب داشت و هم سبب می شد مخاطب گرفتار نوعی احترام و پذیرش درونی شود.
شیوه استدلال امام، بر پایه برهان متقن، قیاس منطقی، تفکیک مفاهیم و پاسخ دقیق به اشکالات بود، برخلاف برخی متکلمان آن دوره که به جدل و مغالطه تمایل داشتند، امام از برهان های روشن استفاده می کردند و در مواردی حتی با مخاطب خود هم فکری می کردند تا او را به نتایج صحیح سوق دهند. بعبارت دیگر، ایشان بیشتر راهنما بودند تا حریف مناظره.
یکی از خاصیت های برجسته در مناظرات امام، رعایت ادب، احترام و کرامت طرف مقابل بود. نقل است که حتی هنگام مناظره با زنادقه یا شکاکان، هیچ گاه از تعبیرات تحقیرآمیز استفاده نمی کردند. گاهی نیز بعد از گفت و گو، با حسن خلق و احسان با آنان برخورد می کردند تا نشان دهند هدف مناظره، اقناع و هدایت است، نه تخریب و پیروزی ظاهری.
مدینه، در دوره امام صادق(ع)، به فضایی کم نظیر برای تبادل اندیشه تبدیل گشته بود. این فضای علمی باز، نه حاصل غفلت از اصول، بلکه نتیجه اعتماد امام به قدرت منطق دینی و انسجام مبانی شیعه بود. ایشان حتی به شاگردان خود مانند هشام بن حکم، مفضل بن عمر و دیگران سفارش می کردند که در مناظرات، بجای تعصب، از تعقل و دقت بهره گیرند.
در جمع بندی باید گفت، امام صادق(ع) با نگاهی بسیار پیشرو، گفت و گوی بین مذهبی را به عنوان یکی از ابزارهای تمدنی اسلام معرفی کردند؛ گفتگویی که بر پایه علم، برهان و اخلاق استوار بود و می توان آنرا الگویی ماندگار برای جهان امروز در برخورد با تکثر دینی و فکری دانست.
ایسنا: امروزه چطور میتوان از سیره امام صادق (ع) در ترویج علم دوستی و گفت و گوی ادیان الگو گرفت؟
سیره امام صادق(ع) تنها یک الگوی تاریخی نیست، بلکه یک طرح تمدنی زنده است که قابلیت اجرا در جهان پیچیده امروز را نیز دارد؛ جهانی که با چالش های مختلفی همچون افراط گرایی دینی، شکاف های فرقه ای، و بی اعتمادی میان ادیان و مکاتب فکری روبه رو است. برای استفاده از روش امام صادق(ع) در دنیای معاصر، باید به چند محور کلیدی توجه کرد.
امام صادق(ع) با تبدیل مدینه به یک قطب علمی که پذیرای دانشجویان از مذاهب و ادیان مختلف بود، نشان دادند که علم، بهترین بستر برای تقریب و هم فکری است. امروز می توانیم با الهام از این رویکرد، مراکز پژوهشی بین الادیانی و بین المذهبی تأسیس نماییم که در آن علمای شیعه، سنی، مسیحی، زرتشتی و دیگر ادیان بصورت مشترک به بحث درباره ی مسایل مشترک بشری (عدالت، اخلاق، معنویت، خانواده) بپردازند. تجربه امام نشان داد که گفت و گو، زمانی ماندگار است که بر پایه علم و احترام متقابل باشد.
امام صادق(ع) با پرورش شاگردانی چون هشام بن حکم و مفضل بن عمر، نسل جدیدی از متکلمان آشنا با منطق، فلسفه و مباحثات بین مذهبی را معرفی کردند. امروزه نیز باید بجای تربیت نیروهایی فقط آشنا با مبانی درون مذهبی، به پرورش اندیشمندانی آشنا با زبان دیگر مذاهب و سنت های فکری اقدام نمود تا بتوانند با صبر و دقت، وارد گفت وگوهای سازنده شوند.
در فرهنگ گفتگویی امام صادق(ع)، هدف از مناظره نه غلبه بر طرف مقابل، بلکه کشف حقیقت بود. در مناظرات ایشان، طرف مقابل تحقیر نمی شد، بلکه به اندیشیدن بیشتر دعوت می شد. این فرهنگ، الگویی بسیار ضروری در دنیای امروز است؛ جایی که مناظرات اغلب به مجادله و جنگ ایدئولوژیک تبدیل می شوند. بازسازی این فرهنگ در رسانه ها، حوزه ها، و دانشگاه ها می تواند فضای تعامل میان اندیشه ها را سالم تر کند.
از نظر امام صادق(ع)، هیچ تعارض ذاتی میان علوم نقلی و علوم طبیعی وجود ندارد. همین نگاه، موجب شد تا شاگردانی مانند جابر بن حیان در کنار علوم دینی، به تجربیات علمی نیز بپردازند. در جهان امروز که گاه سنت به حاشیه رانده می شود یا مدرنیته بی ریشه جلوه می کند، می توان از مدل امام برای ترکیب عقلانیت دینی و دانش تجربی بهره گرفت و یک نظام معرفتی ترکیبی و پیشرو ارائه داد.
امروزه شخصیت های تاریخی می توانند به نمادهای همگرایی تبدیل شوند. معرفی امام صادق(ع) نه فقط در دنیای اسلام، بلکه در محافل علمی بین المللی، به عنوان الگویی از عقلانیت، گفت و گو و معرفت گرایی می تواند دیپلماسی فرهنگی اسلام شیعی را تقویت کند.
سیره علمی و گفت و گو محور امام صادق(ع)، الگویی راهبردی برای حل مسایل بنیادین دنیای معاصر
در نتیجه سیره علمی و گفت وگومحور امام صادق(ع)، نه فقط یک تجربه موفق در تاریخ اسلام، بلکه یک الگوی راهبردی برای حل مسایل بنیادین دنیای معاصر است؛ الگویی که در سه سطح قابل تحلیل و بهره برداری است.
نخست؛ در سطح مدیریت نهاد علم است که امام صادق(ع) با وجود اختناق سیاسی عباسیان، با بهره بردن از فرصت ها، موسس بزرگ ترین جنبش علمی جهان اسلام شد. مدرسه علمی ایشان، فراتر از یک نهاد آموزشی، به عنوان بنیان یک تمدن علمی عمل کرد که در آن فقه، کلام، طبیعیات، اخلاق، تاریخ و منطق در هم تنیده و منسجم تعلیم داده می شد.
دوم؛ در عرصه گفت و گوی ادیان و مذاهب است که امام با بهره بردن از روش هایی چون عقلانیت استدلالی، ادب مناظره، و احترام به انسانِ مخالف، فضایی بی نظیر برای هم فکری میان پیروان مذاهب مختلف فراهم نمود. این میراث امروز می تواند مبنای بازتعریف دیالوگ دینی بر پایه عقل و کرامت باشد، نه نزاع و نفی.
و در نهایت؛ با نهادسازی علمی، تربیت نخبگان دیالوگ محور، ترویج اخلاق مناظره، و هم افزایی میان سنت و مدرنیته، می توان الگوی تمدنی آن حضرت را احیا و به روز کرد. امروز، بالاتر از هر زمان دیگری، جهان اسلام نیازمند بازگشت به این سیره است؛ سیره ای که در آن علم، راه تفاهم است و گفت و گو، مسیر تعالی.
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب