هزار و یك نكته هیأت -۳؛
شعر هیأت باید عامیانه باشد ولی در ورطه عوام زدگی نیافتد
مهدی زنگنه شاعر آئینی یکی از معضلات اساسی در شعر دینی و هیات را فقدان فضای نقد دانست و اظهار داشت: شاعر دینی اجازه ندارد هر واژه ای را که در ادبیات روزمره مردم استفاده می شود، به این حوزه وارد کند.
خبرگزاری مهر، دین و آئین، فاطمه علی آبادی: یکی از طریق های مقابله با صدمه ها و چالش های شعر آئینی و شعرهایی که در هیأت های مذهبی خوانده می شود، ایجاد فضای نقد و بررسی است، تا نقاط ضعف و قوت اشعار از نظر محتوا و شکل مشخص شود، البته در این فضا باید توجه داشت که نقد شعر هیأت راهی برای رسیدن به رشد و بالندگی در اشعار است، بر همین مبنا بر آن شدیم تا در گفتگو با مهدی زنگنه شاعر آئینی کشور دلیل فقدان فضای نقد در شعرهای آئینی را واکاوی نماییم که مشروح آنرا در ادامه می خوانید:
*شعر آئینی چه تعریفی دارد و به چه شاخه هایی تقسیم می شود؟
انتخاب نام شعر آئینی برای اشعاری که درباره خاندان عصمت و طهارت (ع) سروده می شود، انتخاب دقیقی به نظر نمی رسد؛ چونکه در ایران آئین های بسیاری وجود دارد که بسیاری از آنها ریشه در اعتقادات دینی و مذهبی ندارد. آیین هایی مانند نوروز یا چهارشنبه سوری، در فرهنگ عمومی مردم بسیار حائز اهمیت می باشد، بر این اساس در حوزه دین تعریف نمی گردد. ازاین رو بهتر است گرفتار ادا و اطوارهای روشنفکرمآبی نباشیم و از واژه دین نهراسیم؛ بسیار راحت به جای واژه شعر آئینی از شعر دینی استفاده نماییم. البته شعر دینی از حیث محتوا و کاربرد، شاخه های گوناگونی دارد که شامل شعر توحیدی، شعر انقلابی، شعر اعتراض، شعر هیأت و غیره می شود.
شاعر وقتی وارد حوزه ای شود و بخواهد متناسب با آن حوزه شعر بسراید باید مختصات آن حوزه را بشناسد، به تفکرات و مبانی فکری آن حوزه آشنا باشد، بایدها و نبایدهای آنرا بداند و به احکام و قوانینش آشنا باشد. در حوزه شعر دینی هم همین اتفاق رخ می دهد و شاعر وقتی می خواهد شعر دینی بسراید در وهله نخست باید مبانی فکری، اصول و اعتقادات صحیحی داشته باشد و با مطالعه و تحقیق این مبانی فکری را مستحکم کند و در مرحله بعد باید نسبت به ادبیات این حوزه شناخت کسب کرده و به عصمت واژگان آگاه باشد.
زمانی که شاعر می خواهد درباره معصومین (ع) شعری بسراید علاوه بر آنکه باید معصوم را بشناسد باید دوره های فکری امام شناسی را هم طی کرده باشد تا بتواند در انتخاب واژگان، واژگان معصوم را برگزیند چونکه شاعر دینی اجازه ندارد هر واژه ای را که در ادبیات روزمره مردم استفاده می شود، به این حوزه وارد کند. هر کسی می خواهد به زیارت برود، ابتدا غسل می کند، وضو می گیرد و اذن دخول می خواند؛ ورود به حریم خاندان (ع) آداب دارد. کار شاعر وارد کردن واژه ها به حریم ایشان است. پس واژه ناپاک اذن دخول ندارد. حتی واژه مکروه هم نباید به این حریم بیاید. به قول شاعر؛
باید مضامین را طهارت داد با اشک
هر واژه را غسل زیارت داد با اشک
*یکی از شاخه های شعر دینی، شعر هیأت است از خصوصیت های شعر هیأت برای ما بگویید؟
یکی از شاخه های مهم اشعار دینی، شعر هیأت است که زیر مجموعه شعر دینی و هم شعر آئینی قرار می گیرد از این جهت محتوا، این شعر دینی و مذهبی است که در هیأت های مذهبی خوانده و عرضه می شود؛ برای این شعر هیأت های مذهبی در مجموعه شعر آئینی قرار می گیرد چونکه یکی از مهم ترین آئین های مهم ایران در طول تاریخ شیعه، هیأت های مذهبی بوده است.
به جرأت می شود گفت یکی از سخت ترین شاخه های شعرهایی آئینی، شعر هیأت است چون که شاعر در شعر هیأت در کتاب، کنگره ادبی، برنامه های تلویزیونی و فضای مجازی خلاصه نمی گردد بلکه شعر هیأت باید برای مردم و در هیئات خوانده شود. بر این اساس لازم است شاعران زیر ساخت های اعتقادی صحیحی داشته باشند. اینکه شعر هیأت عام پسند، اثرگذار و مورد توجه مردم قرار گیرد.
*مفاهیم اعتقادی در شعر هیأت باید با چه زبانی بیان شود؟
شاعر در ادبیات هیأت با مخاطب عام مواجه می باشد پس باید بگونه ای شعر بسراید که مداح بالای منبر و چهارپایه که آن شعر را می خواند عموم مردم در هر سطحی که باشند آن مفاهیم را بفهمند و این یکی از سختی های ادبیات هیأت به حساب می آید. ازاین رو شاعر هیأت باید برای عام و عموم مردم شعر تولید نماید یا به صورت صحیح باید عامیانه سخن بگوید. اما عوامانه سخن نگوید. متأسفانه در خیلی از مواقع شاعر در ورطه عوام زدگی در می غلطد.
مرحوم آقای موحد که چندی پیش دارفانی را وداع گفت شعر معروفی با مضمون همه جا کربلا همه جا نینوا سروده بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، زمانی که از ایشان دلیل موفق بودن این شعر را سوال کردم گفت دلیل این موفقیت ساده بودن کلام است؛ قطعه کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا روایت نیست بلکه یک جمله معروف عربی از یک شعر است که مرحوم موحد این جمله معروف را با ساده ترین کلام و با استفاده از چند واژه می سراید، شعری که از لحاظ زبان واژگانی ساده اما از نظر مفهوم بسیار عمیق و مناسب با اعتقادات فرهنگ شیعی است بگونه ای که مردم عوام و خواص به سادگی می توانند شعر ایشان را بفهمند و با آن ارتباط برقرار کنند. این نوع شعر سرودن کار بسیار دشواری است که یک شاعر می تواند با زبان ساده مفاهیم عمیق اعتقادی را به مخاطب انتقال دهد.
زمانی که یک شاعر می خواهد درباره حضرت زهرا (س) و ائمه اطهار (ع) شعر بگوید باید بداند این بزرگان از نظر خلقت وجودی در اوج عصمت، حجب و حیا قرار دارند و در شعر باید واژگانی برای این بزرگان استفاده نماید که هم مردم بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند و هم حق عصمت حضرات ادا شده باشد و این کار بسیار دشواری است.
کاری که خیلی از شاعران معاصر انجام می دهند آن است که به سراغ ادبیات عامیانه می روند برای مثال از ضرب المثل ها و کنایه های روزمره برای سرودن اشعار استفاده می نمایند بدون اینکه توجه داشته باشند این کنایه و ضرب المثل در ادبیات عامیانه کجا استفاده می شود؟ یا این تکه کلام محصول چه نوع تفکری است؟ برای مثال در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! اساسا اجازه نداریم. البته زمانی که در این حوزه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت.
در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! اساسا اجازه نداریم. البته زمانی که در این حوزه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت
استفاده از ادبیات عامیانه کار بسیار جذابی است اما نباید به ورطه عوام زدگی بیفتد و شاعر هنگام سرودن شعر باید دقت کند که خواستگاه ضرب المثل و … کجا بوده و در چه مواقعی استفاده می شود درصورتیکه شاعر به این امر توجه نداشته باشد اساسا شعری که برای خاندان می سراید ضعیف و اثر معکوس خواهد داشت و به جای آنکه در مدح خاندان شعر بگوید دون شأن ایشان تولید شعر خواهد داشت.
همه مواردی که بیان شد هنگام نقد شعر مشخص می شود ازاین رو تا زمانی که بستری برای نقد شعر شاعران فراهم نشود این اتفاقات بسیار رخ می دهد می طلبد رسانه هایی چون خبرگزاری مهر زمینه ای برای برگزاری نشست نقد اشعار دینی فراهم آورد و شاعران، مداحان و نقادان در نهایت دوستی و دلسوزی کنار هم جمع شوند و تولیدات شعرهای آئینی را مورد نقد و بررسی قرار دهند اساسا چنین اقدامی در دراز مدت اثر مطلوبی بر شعرهای آئینی خواهد داشت.
*شعر هیأت با چه صدمه ها و چالش هایی روبرو است؟
یکی از معضلات امروز در شعر دینی این است که مبانی شعر هیأت تبیین نشده است. نظرات اساتید فن به نقد و بررسی گذاشته نشده و هنوز چارچوب های معینی برای این ژانر ادبی نداریم. بعنوان مثال آیا در شعر هیأت می توانیم از واژگان و تعابیر شعر عرفانی به صورت مستقیم بهره ببریم یا خیر؟ شعر عرفانی یکی از شاخه های شعر دینی است؛ اما آیا آن نوع نگاه و مضامین جایی در شعر هیأت دارد یا نه؟ این شعر مقرر است توسط مداحان خاندان (ع) خوانده و در رسانه های عمومی منتشر شود؛ وقتی ما واژه شراب را در شعر هیأت بر می گزینیم، آیا بستر مناسبی برای فهم آن وجود دارد یا نه؟
بعضاً برخی اساتید در این حوزه اعتقادات خاصی داشتند و دارند برای مثال مرحوم استاد علی آهی که رئیس جامعه مداحان بود اعتقاد داشت که اساساً نباید در شعر دینی و هیأت از ادبیات عرفانی استفاده شود، بعضی دیگر هم مانند حاج آقای سازگار و حاج آقای انسانی معتقد هستند ادبیات عامیانه، زبان شکسته و محاوره نباید در شعر دینی و هیأت استفاده گردد. همه این موارد مبین نظرات و اعتقادات مختلف اساتید فن است که می طلبد در این حوزه یک هم اندیشی اتفاق بیفتد و این سوالات پاسخ داده شود.
امروز اگر یک شاعر جوانی بخواهد در رثا و مدح خاندان (ع) شعر بسراید اساسا باید درباره این حوزه و حیطه آن شناخت کسب کند سپس واژگانی استفاده نماید که مناسب این فضا باشد. متأسفانه امروز عموم شاعران و نوحه سرایانی که برای هیأت ها و محافل مذهبی شعر می گویند به این مهم توجه نمی کنند دلیل آن هم این است که مبانی شعر دینی تبیین نشده حتی نوجوانان و جوانان که پای منبر و درس اساتید می نشینند به صحبت های اساتید توجهی نمی کنند.
*تا چه میزان فضای نقد برای رفع این صدمه ها از شعر دینی و هیأت وجود دارد؟
یکی از معضلات اساسی در شعر دینی و هیأت نبودن فضای نقد است، متأسفانه هنوز یک مجله و نشریه مکتوب برای شعر دینی و هیأت چاپ نشده و جلسات نقد به میزان مورد نیاز وجود ندارد. امروز در همین تهران قریب به ۴۰ هیأت بزرگ وجود دارد که علاوه بر حاضران برای فضای مجازی و رسانه ها خوراک دینی و مذهبی تولید می کند و مداحان پیشکسوت و مشهور به خواندن اشعار سروده شده می پردازند حال سوال مطرح است آیا این صاحب اثرها و نوحه سراها آثارشان از فیلتر نقد عبور کرده است بعد به دست مداحان برسد یا نه؟ پاسخ اساسا خیر است! آیا پس از اینکه توسط آقایان خوانده می شود مورد نقد واقع می شود؟ باز هم جواب خیر است! این حقیقت شعرهای دینی است.
هر حوزه ای که کار هنری در آن انجام می شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی رسد
هر حوزه ای که کار هنری در آن انجام می شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی رسد. امروز در زمینه شعرهای دینی از نظر کمیت در جایگاه خوبی قرار داریم و شاعران جوان، خوش ذوق و صاحب نام بسیاری در این عرصه فعالیت می نمایند اما پیشبینی بنده این است که چون این فضا نقد نمی گردد آینده روشنی در انتظار آن نیست مگر اینکه دوستان کم کم احساس نیاز کنند و جلسات نقد و بررسی اتفاق بیافتد شاید در دراز مدت این فضا به یک پختگی برسد و اشعار دینی از نظر کیفیت هم در قله قرار بگیرد.
برای مثال یک اثری در محرم معروف شد که یکی از دوستان عزیز آنرا خواند که در شعر چنین آمده بود من ایرانم و تو عراقی چه فراقی چه فراقی؛ آیا میتوان گفت این شعر از جهت اعتقادی صحیح است یا خیر؟ اگر مخاطب شعر کربلا باشد، درست است. در حالی مخاطب این شعر کربلا نیست و شخص امام حسین (ع) است! بر طبق این شعر آیا میتوان گفت امام حسین (ع) محدود به عراق است؟ اساسا چنین نیست. اگر مخاطب این شعر ضریح، حرم و کربلای امام حسین (ع) بود نمی شد به این شعر نقد وارد کرد اما اینجا مخاطب خود امام حسین (ع) است و ما می دانیم که حضرت در ابعاد زمان و مکان نمی گنجد. تازه در این شعر اولیات و بدیهیات شعری رعایت شده بود اما از جهت اعتقادی به آن نقد وارد است حال این نقد را چه زمانی و در کجا میتوان به شاعر گفت؟ متأسفانه امروز آن زیرساخت هایی که بتوان چنین آثاری را نقد کرد وجود ندارد و می بینیم که این آثار به اصول و اعتقادات نسل جوان تبدیل می شود.
بسیاری از بزرگان وقتی می خواهند یک مبحث عمیق اعتقادی را مطرح کنند برای آنکه به حرف مطرح شده خود صحه بگذارند در انتهای کلام قطعه شعری هم می خوانند و این امر نشان داده است که شعر و ادبیات در ایران در تعمیق اصول اعتقادات بسیار کاربرد دارد برای همین وقتی در هیأت ها اشعار خوانده می شود در اصل به مبانی فکری نسل جدید تبدیل می شود در حالیکه خیلی از آن شعرها زیر ساخت های صحیحی ندارد.
*آیا تنها چاره مشکلات شعر هیأت و نوحه ها برگزاری جلسات نقد است؟
یکی از مهم ترین چاره ها این است؛ اما به این معنا نیست که شعرا و نوحه سراها معطل بنشینند تا جلسات و هم اندیشی ها تشکیل گردد. اساسا سلوک فردی شاعر راه گشاست. یکی از اثربخش ترین راهکارها پیوند با گذشتگان و سنت های اصیل است.
ما در راه نوکری سرلوحه داریم
از شاحسین و حاج ناظم نوحه داریم
با سینه ای زخمی گلویی پُر گلایه
ناظم باردیگر رفته روی چارپایه
فریاد خواهد زد تمام باورش را
امروز می گیرد شفای دخترش را
از چاره ی مشکل بخوان ای حاج ناظم
"قُم یا ابوفاضل " بخوان ای حاج ناظم
چه در شعر هیأت چه در نوحه الگوهای خوبی داریم که بعد از قرن ها و سال ها آثارشان ماندگار است. شاعر و نوحه سرا اگر با محتشم کاشانی، با عمان سامانی، با فواد کرمانی، با نیر تبریزی و خیلی اساتید دیگر اُنس داشته باشد، ناخودآگاه سطح سلیقه اش بالا می رود و آثارش روز به روز فخامت می یابد.
*چه مراکز و نهادهایی می توانند متولی برگزاری جلسات نقد شعر هیأت باشند؟
متأسفانه در مراکز و نهادهای فرهنگی کشور جایی برای شعر هیأت در طول سالهای پس از انقلاب اسلامی باز نشد البته چند سالی است که سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری تا حدودی به این امر توجه کردند اما باز آن مدیریت فرهنگی که در حوزه شعر هیأت باید وجود داشته باشد، مشاهده نمی گردد. متأسفانه مشخص نیست زعامت شعر هیأت را چه کسی بر عهده دارد و ساز و کار قانونی، ساز و کار نظارتی و ساز و کار نظام و آفرینش برای آن وجود ندارد.
یکی از دلایلی که سبب شده شعر هیأت گرفتار صدمه ها و آفت ها شود آن است که هیچ بستر آموزش و آفرینش برای آن مهیا نشده پس چگونه توقع میتوان داشت که صدمه شناسی هم صورت بپذیرد! چه اقدامی از جانب نهادهای فرهنگی برای شعر هیأت صورت گرفته که توقع می رود این اشعار از آفت دور باشند و صدمه نداشته باشند؟
لازم است مراکز و نهادهای مختلف همچون سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانه مداحان، کانون مداحان و… یک هم افزایی داشته باشند و یک ساز و کار فرهنگی برای شعر هیأت فراهم آورند. حضرت آیت الله خامنه ای تا به امروز دو دیدار با شعرای آئینی داشتند درصورتیکه شعر دین و آئینی و هیأت برای سایر مسؤولان کشور اهمیت داشت می توانستند همانند رهبر معظم انقلاب با شاعران آئینی جلسه داشته باشند و مشکلات آنان را بررسی نمایند. اما هیچگاه چنین نشده است! تنها کسی که به فکر شعر هیأت بوده رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است.
شاعری که می خواهد به عالم شعر دینی و آئینی ورود کند و درباره حضرات معصومین شعر بسراید ابتدا باید ورودهای درونی خویش را کنترل کند تا بتواند از ورود اجزای ناپاک به شعر آئینی جلوگیری کرده باشد، چنین شاعری اساسا می تواند مضامین جدیدی را در زندگی خاندان (ع) کشف و به صورت شعر به مردم معرفی نماید تا اشعار دینی و آئینی بیشتر از گذشته مورد توجه مردم و باعث معرفت افزایی جامعه شود.
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب