یادداشتی از محمد منصورنژاد؛
صلح از اصول اندیشه امام خمینی(ره) بود
به گزارش نور معرفت از نگاه امام خمینی صلح اصالت دارد و اولی است و خشونت و جنگ در مراحل بعد طفیلی بوده و به لزوم تجویز می گردد. به عبارت دیگر رحمت ایشان بر غضبشان تقدم شأنی دارد.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، محمد منصورنژاد، استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم سیاسی به مناسبت رحلت جانگداز رهبر کبیر انقلاب اسلامی مقاله مفصلی درباره ابعاد صلح در اندیشه و عمل امام خمینی (ره) نوشته است که در ادامه چکیده ای از آن از نظر شما می گذرد:
این نوشته بدین پرسش می پردازد که ابعاد صلح در اندیشه و عمل امام خمینی کدامند؟ و مدعای بحث حاضر هم آن است که گرچه خشونت ها را در نظر و عمل امام خمینی می توان گزارش نمود، اما از نگاه ایشان آنچه که اصالت دارد «صلح» است و جنگ و خشونت جنبه ثانوی و تبعی دارد.
همه مباحث و مواضع امام خمینی در زمینه صلح را می توان به دو بُعد اصلی فروکاست: «بعد فردی» و «بعد جمعی». اما مباحث بعد جمعی در سه سطح قابل دسته بندی اند: امام خمینی و صلح در خانواده، صلح در نهادهای مدنی و صلح در جامعه سیاسی.
یکی از دستاورهای تحقیق آن است که سیره امام خمینی در زمینه صلح نه به راه امثال «گاندی» ها ختم می گردد که مبتنی بر نظریه عدم خشونت بود، و نه از اسلام روایت طالبانی و داعشی دارند. بلکه در اندیشه و مواضع امام خمینی اساسا خشونت وجود دارد (به ویژه در دهه آخر عمرشان و در زمان رهبری بر نظام جمهوری اسلامی)، اما در مجموع از جهت نظری و عملی در ابعاد مختلف یاد شده در رویکرد و جهت گیری های امام خمینی، صلح اصالت دارد و جنگ و خشونت جنبه طفیلی دارند.
امام خمینی و صلح
۱) مدخل بحث:
پیش از عرضه بحث صلح و امام خمینی در دو بعد فردی و جمعی، لازم است برخی نکات مقدماتی مورد تأمل و ملاحظه قرار گیرند:
یک: امام خمینی متفکر اسلامی بودند و مواضعش باید در گفتمان دینی مورد ارزیابی قرار گیرد. البته در فرهنگ اسلامی هم نگاه ها و روایت های مختلف به موضوعات گوناگون همچون جنگ و صلح وجود دارد. اما نباید فراموش نمود که امام خمینی دانش آموخته حوزه های علمیه شیعی است و معتقد به فقهِ به تعبیر خودشان «جواهری» (که البته آنرا با پویایی در فقه قابل جمع می دانستند). پس لازم است شخصیت امام خمینی با مجموع ادبیات بخصوص سنتی جهان اسلام و به صورت مشخص شیعی مورد ارزیابی قرار گیرد که در آن گفتمان جهاد، حد و حدود، و.... از مفاهیم پذیرفته شده است؛ این مفاهیم هم امکان دارد در ابتدا با صلح سازگار به نظر نرسند؛
دو: این نکته هم واضح است که رهبری امام خمینی دارای خصوصیت های منحصر به فردی است که با جنس شخصیت های مثل «گاندی» و «نلسون ماندلا» و.... فرسنگ ها فاصله دارد. ازاین رو صلح مورد نظر امام خمینی، هیچگاه نمی توانست مثل «نظریه عدم خشونت» امثال گاندی باشد، که در آن نگاه، حتی خشونت در مقابل استعمارگران و ستمگران هم روا نیست! ازاین رو نگاه امام خمینی به صلح، احتیاج به تقریر دقیق و وسیع دارد.
سه: برخی به غلط فکر می کنند که گفتمان مدرن ضد خشونت است. در نفی این باور به ذکر تنها نکته ای از «آنتونی گیدنز» جامعه شناس بریتانیایی بسنده می گردد. او معتقد است: خشونت، از عناصر ذاتی دولت- ملت است. وی در جلد دوم کتابش در مورد نقد ماتریالیسم تاریخی، به مبحث آمیختگی خشونت با بنیاد دولت- ملت پرداخته است. از نگاه او این گونه دولت ها محصول نیاز نظام سرمایه داری در دوران تولد آن و ساخت یابی دولت-ملت با مفهوم و پدیده مطلق گرایی بوده و این مطلق گرایی جز با در اختیار گرفتن ابزار خشونت، امکان پذیر نبوده است. بدین جهت به نظر این متفکر دولت مدرن با مطلق گرایی و خشونت کاملاً در هم آمیخته است. (سلیمی: تابستان ۱۳۸۴، ص ۷ – به نقل از Giddens: ۱۹۸۵، pp ۵۳-۷۱)
حاصل آنکه اگر کسی فکر می کند در عصر مدرن زمانه خشونت سپری شده است، کاملاً در اشتباه است. کافی است به این نکته توجه گردد که کشتار بشر در قرن بیستم در دو جنگ جهانی (که گاه تا ۱۰۰ میلیون نفر برآورد می شود) و طرفین جنگ هم عمدتاً همین کشورهای به اصطلاح توسعه یافته غربی بودند، اصلاً در تاریخ بشری سابقه ندارد!
چهار: در فرهنگ اسلامی و میان مسلمانان هم مثل سایر فرهنگ ها (خشونت در فرهنگ مسیحی مثل جنگ هایی صلیبی و یا بودائیان در برخورد با میانماری ها در سال های اخیر) خالی از خشونت نیست. مثلاً «ابن ابی الحدید معتزلی»، بزرگترین شارح نهج البلاغه هم در همان آغاز مباحثش در وصف امیرالمومنین (ع) نوشت: و أما السیاسة: فإنه کان شدید السیاسه، خشنا فی ذات الله، یعنی علی در سیاست شدت عمل به خرج می داد و در امور مربوط به حق الله خشن و سخت گیر بود. (ابن ابی الحدید معتزلی: ۱۳۶۷)
با این وصف اگر هم کسی بخواهد سیره نظری و عملی امام خمینی را تنها صلح مدار و مطلق صلح تفسیر نماید و به دنبال نفی مطلق خشونت باشد، این نکته نه با واقعیت تطبیق دارد و نه اصلاً اندیشه درستی است. گفته شد که مدعای بحث حاضر آن است که گرچه خشونت را در نظر و عمل امام خمینی می توان مشاهده نمود، اما از نگاه ایشان آنچه که اولاً و بالذات اصالت دارد «صلح» است و ثانیاً و بالعرض به خشونت هم می رسند.
پنج: اما در شرایط کنونی دفاع از این تز که «امام خمینی از حامیان صلح بودند»، هیچگاه سهل نیست. چونکه در روزگار ما در این سامان، اذهان افراد کنشگر در میدان علم و عمل و بخصوص کاربران فضای مجازی، کمتر به مباحث نظری فراوانی که از جانب ایشان در زمینه صلح مطرح گردیده و یا سیره عملی مبتنی بر صلح او توجه دارند. بلکه بلافاصله از سویی عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه اخیر را ملاک ارزیابی می گیرند و از طرفی دیگر در طول حیات ۹۰ ساله ایشان، تنها بر دهه آخر عمرشان، که زمام امور سیاسی کشور را در دست داشته و بالاترین مرجع اقتدار بودند را برجسته می سازند و حتی در این مقطع هم نه همه مواضع، بلکه اقدامات معدودی که نسبتش با صلح بسیار کمرنگ است!
با این وصف هم واقعیت ها و هم انصاف اقتضا دارد که مجموعه مواضع فردی و اجتماعی امام در کنار هم مورد ارزیابی قرار گرفته و بر مبنای آن به قضاوت نشست، نه انتخاب نکات گزینشی، آن هم بدون در نظر گرفتن شرایطی که ایشان در آن می زیست. بعنوان نمونه همگی می دانند که امام خمینی از سال ۱۳۴۱ تا سال ۱۳۶۸ که سال رحلتشان است، به مدت ۲۷ سال آخر عمر، به نحوی در گیر مسائل سیاسی بودند: تا ۵۷ مشغول مبارزه با نظام پهلوی و بعد از انقلاب هم درگیر مدیریت جنگ و.... واضح است که در فضای مبارزه و در موقعیت جنگ، از ایشان کمتر توقع داشت که از صلح بگویند. با این وجود همان گونه که در ادامه شواهدی ذکر می گردد، در همین مقاطع هم مواضع صلح جویانه و نظری ایشان کم نیست.
شش: اهالی دانش، امام خمینی را قبل از انقلاب در کنار فقه و فقاهت، به مرد عرفان و اخلاق در نظر و عمل می شناختند. در این حوزه نقل قول های مطرح شده از جانب شاگردانش به اندازه کافی گویاست. در میان رویکردهای دینی نزدیک ترین نسبت با صلح را رویکردهای عرفانی در سطح جهانی دارند. ازاین رو مواضع صلح طلبانه امام خمینی خیلی عجیب نیست.
۲) ابعاد صلح و امام خمینی
۱-۲) بعد فردی: ادبیات نظری تولید شده در زمینه های عرفانی و اخلاقی در کتاب هایی از امام خمینی چون «آداب الصلوه»، «شرح جنود عقل و جهل»، «شرح چهل حدیث» و یا.... در رابطه با صلح مثبت اند و مفاهیم فراوانی در آنها شرح شده است؛ مثل: در «عدل» و ضد آن «جور»؛ در «رأفت» و «رحمت» و ضد آنها «قسوت» و «غضب»؛ در «رفق» و ضدّ آن «خرق»؛ در «صَمت»، و ضد آن که «هَذَر»؛ در «صفح» و ضد آن «انتقام» و.....
۲-۲) بعد جمعی
برابر الگوی نظری تحقیق، در عرض بُعد فردی امام در نسبت با صلح، بُعد جمعی قرار می گیرد که خود شامل سه حیطه خانوادگی، جامعه مدنی و جامعه سیاسی است.
ج) نتیجه گیری
۱) در سیره امام خمینی هم درباره جنگ می توان سخن یافت و هم صلح؛ اما در زمینه نگرش رحمانی و صلح مدار امام خمینی تا کنون تألیف جدی وجود ندارد. بخصوص اینکه به دلایلی ضد امام خمینی اتهاماتی وارد می گردد تا تصویری کاملاً خشونت طلب و طالبانی از ایشان عرضه گردد. در چنین شرایطی برجسته نمودن ابعاد طلح طلبانه در اندیشه و عمل امام خمینی یک لزوم است. نوشتار حاضر گام کوچکی برای پر نمودن این خلأ در حد خود است؛
۲) ردِّ پای صلح را در سطوح مختلف فردی و جمعی (از خانواده تا نهادهای مدنی و دولت) در اندیشه و کنش امام خمینی می توان یافت و گزارش و تحلیل نمود؛
۳) در تحلیل داده ها نباید فراموش کرد که امام خمینی در قریب به سه دهه آخر عمرش پیوسته به شکلی در مبارز، انقلاب و جنگ (دفاع مقدس) بودند. ازاین رو کثرت مواضعشان درباره نبرد و جنگ، به جهت شرایط بیرونی و لزوم زمانه بود، نه آنکه مبانی فکری امام خمینی خشونت مدار باشد. به همین جهت بیشتر از عملکرد، باید به جهت گیری فکری ایشان در مبحث توجه داشت که بر اساس رحمت است هم مهم تر از عملکرد، رویکرد است، که رویکرد امام در مجموع در تدبیر امور صلح طلبانه بود و حتی با حیطه های مفهومی صلح یونسکو هم قابل تطبیق است؛
۴) در سیره نظری و عملی امام خمینی، تقویت نهادهای فرهنگی برای کنترل دولت مردان، توجه به استقلال حوزه و دانشگاه [۱]، مخالفت با رویکرد امنیتی شدن امور، اعتقاد به شأن و حقوق مردم و احترام به حریمشان و… دیده می شود که در نوشتار با عرضه شواهد این جهت گیری مستند شد. این مواضع همگی در جهت صلح مثبت قابل درک و فهم اند؛
۵) توجه به قانون گرایی و برخورد امام خمینی با افراد خودسر (گر چه مدعی اسلام و دین) و … راه را برای برقراری امنیت، آرامش و صلح هموار ساخته و راه هرج و مرج طلبان را می بست؛
۶) گفته شد صلح، حد کمینه (صلح منفی) و بیشینه ای (صلح مثبت) دارد. به نظر می آید که مهمترین مصداق صلح در حد کمینه، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در جریان دفاع مقدس از جانب امام خمینی بود و بهترین نمونه صلح مثبت، پیام ۸ ماده ای امام در دفاع از حقوق و حریم شهروندی که تا آخر عمرشان پیگیر مبحث بودند (گرچه به نتیجه مطلوبشان نرسیدند).
۷) مجموع دیدگاه در فقه سیاسی شیعه درباره جنگ و صلح را می توان به سه دسته تقسیم نمود: اول: طرفداران اصالت جنگ در اسلام، که وظیفه مسلمانان در مقابل غیر مسلمانان و بخصوص بی دینان و مشرکان را نبرد، برای مسلمان کردن آنها می دانند. امام شافعی از اهل سنت و یا شیخ طوسی در شیعه چنین می اندیشیدند؛ دوم: اصالت با صلح با غیرمسلمانان باشد، مگر برای دفاع و زمان ضرورت. در اهل سنت، حنفیه، مالکیه و حنابله علت و سبب جهاد اسلامی را هجوم و محاربة دیگران می دانند، نه صرفا کفر و چنین فتوایی را خیلی از فقهای شیعه دارند (صالحی نجف آبادی: ۱۳۸۶)؛ سوم اما علامه «سید محمد حسین فضل الله»، با تجزیه و تحلیل اقوال به دیدگاه ثالثی می رسند که، سلم و حرب در اسلام به مصالح اسلام و مسلمین بستگی دارد و نه بر مدار کفر می گردد و نه بر اساس هجوم و از این دو، هیچ یک اصل نیستند، بلکه هر کدام از آنها در مواقع خاص و ضروری اصل هستند. (فضل الله: ۱۴۱۸ ه. ق.، صص ۲۱۹-۲۰۵)
با توجه به مجموعه مباحث نظری و مواضع عملی نقل شده به نظر می آید که اندیشه امام خمینی در فقه سیاسی را در ذیل گروه دسته دوم یاد شده دانست که اصالت را صلح با دیگران دانسته و جنگ و خشونت را تنها در موارد ضروری و دفاعی تجویز می نمودند. به عبارت دیگر از نگاه ایشان خشونت عمدتاً نامشروع است، ولی در شرایطی (مثل دفاع) آن خشونت و جنگ مشروع و مقدس است.
۸) مجموع مباحث این نوشتار به دنبال مدلل نمودن این مدعا بود که از نگاه امام خمینی صلح اصالت دارد و اولی است و خشونت و جنگ در مراحل بعد طفیلی بوده و به لزوم تجویز می گردد. به عبارت دیگر رحمت ایشان بر غضبشان تقدم شأنی دارد و صلح از اصول اندیشه امام خمینی بود که هم برایش مبانی اعتقادی بر می شمردند و هم در عمل بدان باور داشتند.
نوشتار حاضر با نقل قولی از امام خمینی در زمان دفاع مقدس و خطاب به «گورباچف» (رئیس جمهور وقت اتحاد جماهیر شوروی) به سرانجام می رسد: «ما از خاتمه جنگ ایران و عراق با صراحت حُسن استقبال می نماییم، برای همکاری با شما جهت استقامت صلح در خاورمیانه و نزدیک و تمامی جهان آمادگی داریم.» (صحیفه امام: ج ۲۱، ص ۳۰۰)
فهرست منابع
احمدی، مهدی- قربانی شیخ نشین، ارسلان (۱۹ آبان ۱۳۹۴) فرهنگ صلح در روابط بین الملل، مجموعه چکیده مقالات همایش ملی فرهنگ علم و فرهنگ صلح، تهران، انجمن ترویج علم
بوتول، گاستون (۱۳۶۴)، تتبعی در ستیزه شناسی، ترجمة حسن پویان، تهران، نشر چاپ خش
تافلر، آلوین - تافلر، هیدی (۱۳۷۵) جنگ و پادجنگ، ترجمة مهدی بشارت، تهران، انتشارات اطلاعات (چاپ دوم).
چوبینه، بهرام (۲۰۰۲) پشت پرده های انقلاب اسلامی: اعترافات حسین بروجردی، بنیاد فرهنگ ایران در فرانسه
خمینی، سیّدروح الله (۱۳۷۰)، آداب الصّلوه (آداب نماز)، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، سیّدروح الله (۱۳۶۹) استفتاءات: ج ۱، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، سیّدروح الله (۱۳۷۵) ترجمه تحریر الوسیله- ج ۱، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، سیّدروح الله (بی تا)، جهاد اکبر، تهران، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
خمینی، سیّدروح الله (۱۳۷۳)، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، (چ ۴)
خمینی، روح الله (۱۳۷۷) شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خمینی، سیّدروح الله (۱۳۷۶)، شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ) چ ۴(
خمینی، سیّدروح الله (بی تا)، صحیفه امام: نرم افزار مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسّسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی
داور پناه، ابوالفضل (۱۳۷۵) أنوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج ۳، تهران، انتشارات صدر
دریفوس، رابرت (۱۸۹۱) گروگانگیری خمینی، ترجمه فرهاد زرگر، (بی نا)
دستوری، مژگان (۱۳۸۹) فرهنگ صلح در ایران و جهان، تهران، مؤسسه پژوهشی انتشاراتی منشور فرهنگ صلح
دهخدا، علی اکبر (۱۳۴۶) لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
رفیع، جلال (۱۳۷۲) فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولّد، تهران، انتشارات اطّلاعات
روشنفکر، کبری- کاظم زاده، نسرین (۱۹ آبان ۱۳۹۴) صلح و شاخصه های آن در اشعار عبدالمعطی حجازی، مجموعه چکیده مقالات همایش ملی فرهنگ علم و فرهنگ صلح، تهران، انجمن ترویج علم
زارع کهنمویی، اصغر- به کوشش (۱۳۹۲) انقلاب اخلاقی، راهی به رهایی: مجموعه گفتگو، تهران، ستاد بزرگداشت امام خمینی
ستیس، و. ت (۱۳۷۰) فلسفه هگل، ج ۲ ع ترجمه حمید عنایت، شرکت سهامی کتابهای جیبی (چاپ ششم)
لاجوردی، حبیب – به کوشش (۱۳۹۵) خاطرا ت مهدی حائری یزدی، کتاب الکترونیکی، برگرفته از جلد نهم طرح تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد
سلیمی، حسین (تابستان ۱۳۸۴) دولت های مدرن و نسبت آن با منازعه، فصلنامه دولت پژوهی، سال اول، شماره ۲
شمشیری، مهدی (۱۳۸۱) گفته نشده ها درباره روح الله خمینی (بی نا)
صالحی نجف آبادی، نعمت الله (۱۳۸۶) جهاد در اسلام، تهران، نشر نی (چاپ دوم)
فضل الله، سیدمحمدحسین (۱۴۱۸ ه. ق.)، کتاب الجهاد، بیروت (لبنان)، دار الملاک للطباعه و النشر (الطبعه الثانیه).
قرشی، سید علی اکبر (۱۳۷۱) قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه
گارودی روژه (۱۳۶۲) درشناخت اندیشه هگل، ترجمه باقر پرهام، تهران، انتشارات آگاه
محدثی، حسن (جامعه شناس) گفتگویی تحت عنوان «خرد جنسی: محرومیت جنسی حین تأهل» (فضای مجازی)
معتزلی، ابن ابی الحدید (۱۳۶۷) جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ترجمه و تحشیه: دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی
منصورنژاد، محمد (۱۳۸۳) تاثیر آموزش و پرورش در تحقّق جامعه ی مدنی و نظام مردم سالاری دینی- مجموعه مقالات همایش ملی مهندسی اصلاحات در آموزش و پرورش (خرداد ۱۳۸۲)، ج ۲، وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکده ی تعلیم و تربیت
منصورنژاد، محمد (۱۳۹۲) درآمدی بر پیام هشت ماده ای؛ نسخه ای رهگشا»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (شعبه قم)، منتشر نشده
منصورنژاد، محمد (اسفند ۱۳۷۶) مقاله جامعه ی مدنی در جامعه ی دینی، مجموعه مقالات همایش تحقق جامعه ی مدنی در انقلاب اسلامی ایران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی
نوذری، حسینعلی- پورخداقلی، مجید (تابستان ۱۳۸۹) روش شناسی مطالعه اندیشه سیاسی: متدلوژی کوئین تین اسکینر، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، شماره یازدهم
یوسفی، سید حسین (مرداد ۱۳۷۸) بیانیه هشت ماده ای: سخنان امام بازتاب ها و پیامدها، نشریه اندیشه حکومت- شماره دوم، قم، دبیرخانه کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی
Skinner، Q. (۲۰۰۲) Vision of politics، vols camberidge: CUP، vol.۱ Gandhi، M. K. (۱۹۹۰) An Autobiography or The story of my experiments with truth، Translated from the gujarati by mahadev desai، Gandhi book centre Bombay
[۱].http: //www.tehranpeacemuseum.org/index.php/fa/site-map/۱۴ -data-articles/۷۲-peace-internationall.html [۱]) جا دارد در نوشته مستقلی اعتماد امام خمینی با دانش آموختگان دانشگاهی مفصل مستند شود: از واگذاری دولت بعد از انقلاب به دانشگاهیان تأسیس جهاد دانشگاهی و توقعات از آنها در تأمین نیازها، دید گاه مثبت ایشان نسبت به تمدن جدید و دستاوردهای آکادمیک، ا دفاع از نخست وزیری دانشگاهی در مقابل روحانیت مخالف و…
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب