سلسله یادداشت های تبیین الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت
گستره دین در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت
نور معرفت: حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمیدرضا شاکرین، عضو اندیشکده مبانی الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت و استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، طی یادداشتی به گستره دین در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت پرداخته است.
به گزارش نور معرفت به نقل از ایسنا، متن کامل یادداشت حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمیدرضا شاکرین، عضو اندیشکده مبانی الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت و استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در موضوع "گستره دین در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت"، بدین شرح است:
مقدمه
شناخت گستره دین و قلمرو آن همچون مسائل مهم و تأثیرگذار در زمینه تمدن و ساخت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است. این که درون مایه های دین چیست و چه ارمغانی برای بشریت دارد، حدود و چگونگی مراجعه به دین در ساخت تمدن و الگوی پیشرفت را معین می سازد. از آنجائیکه در این باب دیدگاه های متفاوتی بیان شده است، ناچاریم به اختصار اهم آنها را مورد بررسی قرار داده و موضع خویش را در این زمینه روشن سازیم.
مفاهیم:
ابتدا به بیان تعدادی از مفاهیم اساسی بحث پرداخته می شود تا در پرتو آنها بتوان اصل مبحث را پی گرفت.
پیشرفت:
این واژه برابر نهاده (Development) و (Progress) می باشد. فرهنگ فارسی معین پیشرفت را به مفهوم جلوتر رفتن و ارتقاء معنا کرده است، برخی توسعه را به معانی گوناگونی چون رشد، رشد با ثبات، رشد همراه با تعادل در الگوی توزیع، رشد همراه با تعادل اشتغال و زندگی و... دانسته اند.
توسعه در نگاه جامعه شناختی رشد هماهنگ و همبسته در همه ابعاد مادی، روانی و معنوی است و مستلزم آنست که همه ابعاد مادی حیات به صورتی هماهنگ با یکدیگر شکوفا شوند. برخی نیز توسعه را به مفهوم پروسه انتقالی جامعه از یک دوران تاریخی به دوران تاریخی دیگر می دانند. مقصود ما از پیشرفت در این نوشتار "حرکت از وضع موجود جامعه به سمت وضع مطلوب اسلامی" می باشد.
منظور از پیشرفت، تنها توسعه مادی نبوده و یک امر معنوی به سمت هدف ها، پر کردن خلأها و تکاملی می باشد. این پیشرفت همان رسیدن به حیات طیبه یعنی زندگی گوارا، همراه با آسایش و آرامش و در کل سعادت دنیا و عقبی است.
دین:
علامه طباطبایی (ره) دین را چنین معرفی می کند: «... آن [دین] روش مخصوصی در زندگی است که صلاح دنیا را بطوریکه موافق کمال اخروی و حیات دائمی حقیقی باشد تامین میکند. پس در شریعت باید قانونهایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج روشن سازد...».
تعریف فوق دارای ارکان و مؤلفه هایی به شرح زیر است:
۱- الهی بودن منبع و منشأ دین.
۲- اشتمال دین بر سه کلان حوزه: نظام اعتقادی و بینشی، نظام ارزشی و نظام رفتاری هماهنگ با یکدیگر.
۳- هدف گیری دین به سمت کمال و سعادت انسان در این دنیا و هم در حیات فرجامین.
شایان یاد است که مراد از دین در این تحقیق، دین حق و نسخ و تحریف نشده الهی می باشد که مصداق آن در آیین خاتم الهی یعنی اسلام است.
گستره دین:
گستره به مفهوم بازه و قلمرو است و مراد از آن عرصه ها و ابعاد شمول یک امر می باشد. منظور از گستره دین در این اینجا ساحت ها و عرصه هایی از زندگی انسان است که دین در آنها پرتو افشانی کرده و به انسان رهنمود داده است. بدین سبب گستره شناسی دین از این بحث می کند که آیا حوزه تأثیرگذاری دین تنها حیات فردی و اخروی است یا دین به زندگی دنیوی و حیات اجتماعی انسان نیز می پردازد؟
از جانب دیگر ورود دین به هر یک از عرصه های فوق چگونه و در چه حد است. آیا دین تنها جهت گیری ها و اهداف کلی را بیان می کند یا افزون بر آن به قانون گذاری، ارائه نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... و برنامه ریزی هم مبادرت می ورزد؟
انگاره های گستره شناختی دین:
در ارتباط با قلمرو دین دیدگاه های مختلفی از طرف اندیشمندان رخ نموده است. اهم این دیدگاه ها به شرح زیر است:
۱- آخرت گرایی
برخی برآن اند که هدف دین تنها و تنها توجه دادن انسان به سمت خدا و تامین سعادت اخروی است. بنابراین:
اولاً دین از احکام سیاسی و اجتماعی فارغ است.
ثانیاً: اگر احیاناً تعدادی از مسائل و دنیایی در دین پیدا شد جنبه فرعی و تبعی دارد و لاجرم نباید آنرا گوهری و جدی انگاشت.
در این نگرش دین تنها باید به سعادت و شقاوت اخروی بپردازد و دخالتی در هیچ یک از ابعاد و سطوح زندگی دنیوی انسان نباید داشته باشد؛ چونکه هیچ ارتباطی میان زندگی دنیوی و اخروی انسان نیست.
مهندس مهدی سوداگر نیز می نویسد: «ابلاغ پیام ها و انجام کارهای اصلاحی و تکمیلی در سطح مردم، دور از شأن خالق انسان و جهان است و تنزل دادن مقام پیامبران به حدود مارکس ها، پاستورها و... است.
بدین سبب نیازی ندارد که خدا و فرستادگان خدا، راه و رسم زندگی و حل مسائل فردی و اجتماعی را به او یاد بدهند، خصوصاً که گرفتاری، سختی، تلاش و تدبیر برای رفع مشکلات جزئی در برنامه آفرینش آدمی است».
وی در ادامه آورده است: «آیا مخلوط کردن دو هدف، دو حرکت و دو مقصد که فیل و فنجان وار از هر جهت در دو سطح بی نهایت متفاوت می باشند با هیچ اصل و منطقی جور در می آید؟ اصلاً خواستن و حرکت برای آنچه نزدیک و عاجل است با آنچه دور از دسترس و اصل است، منافات داشته و اولی که محسوس و قابل حصول است، دومی را به تعطیل و توقف می کشاند».
برمبنای گمانه فوق هر گونه تلاشی برای ساخت تمدن و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برمبنای مبانی دینی امری نامعقول و ناکام است و انسان را از هم اهداف دینی دور می سازد و هم از مقتضیات پیشرفت و تمدن.
نقد:
۱- گمانه بالا زمانی روا است که دنیا و آخرت کاملاً در عرض یکدیگر و بصورت منفصله مانعه الجمع باشند؛ در صورتیکه نصوص دینی بر وجود رابطه و لزوم برقراری توازن میان آن دو تاکید می کند.
۲- هدف قرار گرفتن چند چیز متفاوت لزوماً به مفهوم هم سطح و یکسان انگاشتن همه آنها نیست، بلکه در مواردی می توان اهداف مختلفی داشت که دارای سلسله مراتب طولی بوده و هدف نخست مقدمه ای برای هدف دیگر و اهداف متوسط راه وصول به هدف غایی و برتر باشند. افزون بر آن در پاره ای از موارد اهداف متوسط نه فقط مقدمه وصول به هدف غایی می باشند، بلکه خود نیز مستقلاً دارای ارزش ذاتی بوده و دارای کارکرد دوگانه می باشند: یکی کارکرد استقلالی که خود هدف است و دیگری نقش ابزاری و رساننده به هدفی دیگر.
۳- صرف این که چه کسانی در عرصه ای قدم می گذارند سبب همسان انگاری آنان نیست. مهم آنست که هر یک چه ارمغانی با خود داشته و چه رهاوردی دارند. مسئله اساسی این است که هدایت های الهی و حرکت انبیاء مجموعه ای کامل و خطاناپذیر است که مصالح بشریت را بدون اندک خطا و اشتباه در بر می گیرد، ولی فرآورده های بشری عاری از خطا و کاستی نیست. بدین جهت آدمی همیشه نیازمند هدایت های وحیانی است. مگر در اموری که فقدان تعالیم انبیاء خسارت جدی و قابل توجهی برای بشریت در پی نداشته باشد.
۴- اگر مقرر است قلمرو خدا و پیامبران از امثال مارکس و... جدا شود، برمبنای چه منطقی حوزه ای که مارکس ها و همورابی ها در آن پا نهاده اند را برای خدا و پیامبران قلمرو و ممنوعه اعلام کنیم؟ آیا نمی توان این معادله را بر هم زد و دست کسانی که صلاحیت لازم برای ارائه یک ایدئولوژی مناسب اجتماعی را نداشته و بشریت را به بیراهه می کشانند، کوتاه کرد و عرصه را برای خالق عالم و آدم و تربیت یافتگان مکتب الهی باز گشود؟
۵- با چه دلیلی می توان ثابت کرد که «اولی که محسوس و قابل حصول است (دنیا)، دومی (آخرت) را به تعطیل و توقف می کشاند؟» اگر به راستی چنین است، چرا خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «وَلاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا» ؛ چرا قرآن مجید فرمان اعراض از دنیا صادر نکرده، بلکه دنیاگریزی را مورد ملامت قرار داده است.
۶- این که گرفتاری، سختی، تلاش و تدبیر برای رفع مشکلات جزئی در برنامه آفرینش آدمی است، مانع از هدایت های الهی در چگونگی حل آنها و دستگیری آدمیان به مدد راهنمایی های پروردگار نیست. افزون بر آن هدایت های دینی دراین زمینه مددکار عقل و خرد و جهت دهنده و تقویت کننده آن نیز می باشد.
۲- دنیاشمولی حداقلی:
در رویکرد حداقل گرا، دین اصالتاً برای اصلاح و آبادانی آخرت آمده است و در امور دنیوی انسان تنها در حد جهت دهی کلان و بیان اهداف کلی می تواند دخالت می کند و نباید بیش از این دراین زمینه از دین انتظار داشت. مهندس سوداگر در این زمینه می نویسد: «دین اصول سیاست و هدف حکومت را تعیین می کند ولی وارد جزییات نمی شود». دکتر سروش نیز پذیرفته است که هدف نهایی دین سعادت فرجامین است، اما چون راه آخرت از دنیا می گذرد؛ به ناچار دین در حد ضرورت اخروی گوش چشمی هم به دنیا دارد. وی در این زمینه می گوید: «دین علی الاصول برای تامین سعادت اخروی آمده است، اما چون راه ما آدمیان از دنیا می گذرد، به میزانی که دنیا می تواند در کار آخرت امداد کند یا مزاحم واقع شود، مورد توجه دین قرار می گیرد».
نقد:
گمانه فوق آشکارا با واقعیت تعالیم اسلامی و گستره فراخ و عظیم شریعت اسلامی در تضاد است و نیم نگاهی به آموزه های دین در امور دنیا نگرش فراختری را فراروی انسان قرار می دهد.
امام خمینی (ره) در این زمینه می فرماید: «آن قدر آیه و روایت که در سیاست آمده، در عبادات وارد نشده است. شما از پنجاه و چند کتاب فقه را ملاحظه می کنید، هفت و هشت کتابی است که مربوط به عبادات است، باقی اش مربوط به سیاسات و اجتماعیات و معاشرت و این طور چیزها است...».
۳- دین دنیوی:
درست در نقطه مقابل کسانی که دین را منحصر به تعالیم آخرتگرایانه دانسته اند، برخی نیز چنان به افراط بر جنبه های دنیایی دین پای فشرده، که گویی دین چیزی جز یک ایدئولوژی دنیاگرا نیست.
برخی نیز بدون نفی صریح جنبه های اخروی دین به آن بی مهری کرده و تکیه اساسی را بر ابعاد دنیوی و اجتماعی دین می ورزند.
دو رویکرد فوق هر دو، گرفتار آفت یکسونگری و وانهادن جنبه های مختلف دین هستند.
نقد:
پنداره فوق هیچ گاه با آنچه دین بعنوان اهداف اساسی خود اعلام نموده سازگاری ندارد.
استاد شهید مطهری این نگاه را ماده پرستی خوانده است. حضرت امام خمینی (ره) نیز در این زمینه می فرماید: «هر کسی یک بعد اسلام را در آن نظر کرده است... یعنی {عده ای} آن ابعادی که اسلام در معنویات داشته است، در فلسفیات داشته است، در عرفانیات داشته است، آنها را به کلی کنار گذاشته اند و همین ورق ظاهر را دیده اند یعنی اسلام را یک مکتب مادی تصور کرده اند...».
۴- نگرش جامع:
دین الهی نه فقط به سعادت و شقاوت اخروی انسان می پردازد که خیر و سعادت دنیوی را نیز به نیکوترین وجهی در نظر می گیرد. چونکه چگونه زیستن انسان در این جهان هم بر نیکفرجامی و بدفرجامی جاودانی او اثرگذار می باشد و هم سعادت و بهروزی این جهانی در حد خود دارای ارزش و مطلوبیت استقلالی است و آفریدگار جهان سعادت انسان در هر دو جهان را منظور دارد.
از همین رو، دین حق الهی از جهات مختلفی مددرسان و یاور انسان است و کارکردهای گسترده و فراگیری در عرصه های مختلف حیات بشر دارد.
قرآن مجید در آیاتی چند به جامعیت دین اشاره دارد؛ همچون می فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ»؛. دوده (ع) نیز با استناد به قرآن بر جامع و همه جانبه نگر بودن اسلام و توجه به همه نیازهای بشری که در امتداد تکامل معنوی و اجتماعی دخیل است، تاکید دارند.
بدین سبب دین نه فقط راهبر به سمت تامین سعادت جاودان اخروی است؛ که در زیست این جهانی نیز به گونه های مختلف و در عرصه های مختلف حیات فردی و اجتماعی و حوزه های روابط چهارگانه انسان یعنی رابطه با خدا، رابطه با خود، رابطه با همنوعان و رابطه با محیط، آموزه ها و تأثیرات منحصر به فرد و بدیل ناپذیری دارد.
بروندادهای دین در نگرش جامع:
بعد از روشن شدن این نکته که دین الهی فارغ از مسائل این جهانی و خیر و سعادت دنیوی بشر نیست، نوبت به بررسی حدود کلی و چگونگی پرداختن دین به مسائل دنیوی در نگرش جامع می رسد. توجه به این نکته در ساخت تمدنی دین بنیاد و دستیابی به الگوی دینی پیشرفت اهمیت به سزایی دارد و اینک مهم ترین ابعاد قابل توجه در این زمینه:
معرفت بخشی:
دین الهی مهم ترین منبع معرفت آموز و آگاهی آفرین است. مهم ترین عرصه های معرفتی دین را می توان به شرح زیر تقسیم بندی کرد:
۱- خداشناسی:
اسماء حسنی و اوصاف ذاتی و فعلی خداوند و تبیین رابطه او با انسان و جهان؛
۲- هستی شناسی:
مشتمل بر سنت ها و قوانین عام حاکم بر کل هستی، عوالم هستی و درجات و مراتب آن؛
۳- جهان شناسی:
معرفی جهانی که ما در آن زندگی می نماییم، جایگاه آن در کل هندسه هستی و قوانین فراطبیعی حاکم بر آن.
۴- انسان شناسی:
چیستی، جایگاه، ارزش و راز آفرینش آدمی، ساحت ها و مراتب وجودی انسان، نیازهای ثابت و متغیر آدمی، آینده بشریت، مسئولیت و نقش انسان در ساختن هویت خود و جامعه خویش و سرنوشت خود و دیگران.
۵- فرجام شناسی:
غایت جهان و انسان، چگونگی حیات پسین و عوامل مؤثر بر آن.
۶- راه شناسی:
نمایاندن راه سعادت و نیکفرجامی انسان در این جهان و در زندگی جاوید آخرت، بازشناسی آن از کژراهه ها و عوامل نگون بختی و بدفرجامی؛ بیان موانع راه و چگونگی فراز آمدن در مقابل آنها.
تشویق و انگیزش انسان نسبت به تلاش در امتداد ساختن سرنوشتی نیکو برای خود و دیگران و بیم دادن از کژروی و تباهی گرایی. به عبارت دیگر آموزه های پیشین همه از هست و نیست ها سخن می گوید و عناصر جهان بینی را تشکیل می دهد، اما راه شناسی از بایدها و نبایدها می گوید و اجزای (شریعت) را می سازد.
۷- راهنماشناسی:
معرفی راهنمایان و هادیان خطاناپذیر الهی انسان، مانند: انبیا و امامان، خاصیت های آنان، راه های شناخت آنها و سنجه های بازشناسی هادیان برحق الهی از مدعیان دروغین.
مجموع آموزه های دینی در عرصه های فوق دستمایه های باارزش و بدیل ناپذیری جهت تولید علم دینی و نرم افزار تربیت انسان و اداره جامعه، تمدن سازی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت فراهم می آورد.
افزون بر آن دین نقش نیرومندی در شکوفاسازی خرد و رهاسازی آن از گرفتار آمدن در دام عوامل لغزنده، انحراف انگیز و مزاحمت آفرین دارد. دین حق از راه های به رشد و شکوفایی خرد آدمیان مدد می رساند، از جمله:
۱- انگیزش و دعوت به سمت تفکر، اندیشه و خردورزی.
۲- تأیید و تقویت آموزه های عقلی بوسیله نقل.
۳- سمت و سو دهی به عقل و خرد و فعال ساختن آن در جهت صحیح و مفید به حال بشریت.
۴- پشتیبانی احکام عقلی؛ دین تضمین کننده و پشتیبان احکام و دستورات عقلی است.
هدف گذاری:
یکی از نیازهای اساسی انسان و تمدن بشری تعیین هدف است.
استاد شهید مطهری در این زمینه می نویسد: «یک مطلب اساسی در تمدن این است که چه چیز باید هدف تمدن و هدف بشریت و هدف اجتماع باشد. بطور قطع پیامبران توانستند هدف مشخصی را عرضه بدارند و یک تمدن هدف دار به وجود آورند، در صورتیکه بشر امروز هنوز نتوانسته است هدفی برای تمدن خویش عرضه بدارد.
پیامبران گفتند؛ هدف، خدا و لایتناهی و زندگی ابدی و دائمی باید بوده باشد و در عین حال توانستند رابطه ای میان یک زندگی معقول و مرفه و متکامل و میان آن هدف برقرار کنند. ولی بشر امروز نتوانسته است یک هدف معقول و مشخص معرفی نماید و در عین حال میان یک زندگی آبرومند و شرافتمندانه و پر از کار و نشاط و جوشش و تکامل و آن هدف رابطه صحیح و معقول برقرار کند».
باتوجه به آنچه گذشت، تعدادی از پژوهشگران بر آن اند که عصر ما عصر بازبینی و بازگشت به دین است، برای اینکه دو قائمه بزرگ مادی گری و مادی نگری، یعنی پوزیتیویسم (در زمینه اندیشه و علم) و سوسیالیسم و لیبرالیسم (در زمینه عمل و اقتصاد و جامعه گردانی) شکست خورده است و برای بشریت رنج دیده امروز، مجال تأمل در معنویات و بازگشت به سنت های مینوی که جامع ترین مصداق آن دین می باشد، فراهم گشته است.
قانون گذاری:
دین اسلام در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و... انسان به قانون گذاری پرداخته است. امام خمینی (ره) در این زمینه می فرماید: "شما وقتی اسلام را ملاحظه می کنید به حسب ابعاد انسانیت ] می بینید [ طرح دارد، قانون دارد یکی از ابعاد انسان بعدی است که در این دنیای مادی می خواهد معاشرت کند، در این دنیای مادی می خواهد تأسیس دولت کند... اسلام این را هم دارد".
نظام سازی:
دین اسلام افزون بر بیان اهداف، احکام، نظام مناسب سیاسی اقتصادی و... نیز ارایه داده است. امام خمینی (ره) بر این باورند که احکام شرعی حاوی قوانین و مقررات متنوعی است که یک نظام اجتماعی را می سازد و در این نظام حقوقی هر چه بشر نیاز دارد، فراهم آمده است: از طرز معاشرت با همسایه، اولاد، عشیره، قوم، خویش، همشهری، امور خصوصی و زندگی زناشویی گرفته تا مقررات مربوط به جنگ و صلح و مراوده با سایر ملل، از قوانین جزائی تا حقوق تجارت، صنعت و کشاورزی.
البته مراد از نظام سازی لزوماً این نیست که اسلام همه نظامات مختلف زندگی مانند نظام اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بصورت مدون در اختیار نهاده است. بلکه آیین اسلام درون مایه های جامع و منسجمی دارد که از آنها نظامات خاص و معینی قابل استنباط و استخراج است.
برنامه دهی:
از دیگر بروندادهای دین جامع اسلام ارائه پاره ای برنامه ها و شیوه های اجرائی در امور زندگی دنیوی است.
امام خمینی (ره) در فرق بین اسلام و مسیحیت فعلی می فرماید: «مسیحیت... راجع به تدبیر مدن و راجع به سیاست مدن و راجع به کشورها و راجع به اداره کشورها برنامه ندارد. گمان نشود که اسلام هم مثل آنها برنامه ندارد». در عین حال باید توجه داشت که منظور از برنامه دهی دین لزوماً این نیست که اسلام همه برنامه های ریز و درشت مربوط به امور و عرصه های زندگی بشر را بصورت مدون در اختیار نهاده و علم و عقل بشری را از کار انداخته است؛ بلکه آیین اسلام در عین این که در مواردی برنامه ها و شیوه های اجرائی خاصی را ارائه کرده، همین طور با درون مایه های جامع و منسجم و اصول و هنجارهایی که دارد و نیز با مجال دادن و فعال ساختن علم و خرد و تدبیر انسانی، زمینه ساز تولید برنامه ها و شیوه های اجرائی خاص و معینی است که با اصول و اهداف اساسی آن در حوزه پیشرفت اینجهانی و کمال و سعادت جاودانی انسان، هماهنگ و کارآمد باشد.
خلاصه و نتیجه گیری:
۱- شناخت گستره دین، تعیین کننده حدود و چگونگی مراجعه به دین در ساخت تمدن و الگوی پیشرفت است.
۲- نظریه آخرت گرا با ایجاد گسست بین دین و دنیا و دنیا و آخرت زمینه مراجعه به دین در ساخت تمدن و الگوی پیشرفت را مسدود و آنرا تلاشی بی ثمر می سازد.
۳- در دنیاشمولی حداقل گرا، هدف نهایی دین سعادت فرجامین است و تنها به میزانی که دنیا می تواند در کار آخرت امداد کند یا مزاحم واقع شود، مورد توجه دین قرار می گیرد. بر طبق این رویکرد مرجعیت دین در ساخت تمدن و پیشرفت تنها در امتداد همسازی آن با غایات کلی و سعادت فرجامین است و بیش از این نمی توان از دین استمداد جست.
۴- دین شناسی دنیاگرا، حدودی برای مرجعیت دین در الگوی تمدن و پیشرفت تعیین نمی کند؛ در عین حال با نگاه ناقص و ماده گرایانه ای که به دین دارد، معنویات دینی را فرو می گذارد و لاجرم تمدنی سراسر مادی را به نام دین رقم می زند.
۵- در بین دیدگاه های مطرح نگرش جامع، سازگارترین نظریه با واقعیت، دین مبین اسلام است.
۶- در نگرش جامع، دین الهی به کمال و سعادت دنیوی و اخروی انسان به نیکوترین وجه ممکن می پردازد.
در این نگرش صلاح و فساد دنیایی افزون بر نقش مقدماتی برای فلاح و شقاوت اخروی، خود نیز از ارزش و اهمیت نفسی و ذاتی برخوردارست.
۷- عمده ترین کارویژه های مهم تمدن ساز دین در نگاه جامع نگر عبارت است از:
۱- معرفت بخشی،
۲- هدف گذاری،
۳- قانون گذاری،
۴- نظام سازی،
۵- برنامه دهی.
لاجرم دین ظرفیت فراخ و مرجعیت گسترده ای برای تمدن سازی و الگوی پیشرفت دارد.
۸- مرجعیت جامع و گستره دین به مفهوم کنار نهادن علم، تجربه و خرد بشری نیست؛ بلکه عقل بشری خود یکی از منابع دین است و دین احیاگر، پرورش دهنده و جهت بخش عقل می باشد.
۹- در نگرش جامع خیلی از مشکلات خصوصاً امور متغیر را باید با کمک خرد، تجربه و دانش بشری حل کرد؛ لیکن از عقل و علم در پرتو اصول و هنجارهای دینی استفاده می شود و نباید میان روش های برگزیده با احکام دینی تعارضی وجود داشته باشد.
منبع: nooremarefat.ir
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب