یادداشتی از منوچهر صدوقی سها؛
اهل تصوف متأخر دارالارشاد اردبیل
دارالارشادِ اردبیل به دو سده گذشته نیز در ادامه دوران صفوی مركزیت های مختلفی از نظر سیاسی و دینی و علمی و معرفتی داشته است.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، «پروژه ایران شناسی حکمی» برای شناخت عمیق فرهنگ و تمدن ایران از طرف آکادمی مطالعات ایرانی لندن در حال انجام می باشد که به مرور به صورت مقاله و کلیپ های ویدئویی در سایت آکادمی منتشر می شود. اردبیل به خاطر جایگاه ویژه اش در تاریخ ایران، نقطه شروع «پروژه ایران شناسی حکمی» است. شهر اردبیل خاستگاه معنوی سیاسی ایران بعد از اسلام است. نام این شهر که نقش بی نظیر در تاریخ ایران مدرن ایفا کرده است به شیح صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی و جنبش عرفانی صفویه گره خورده است. پس فهم جریان تصوف در دوره متاخر از منظر ایران شناسی حائز اهمیت می باشد. منوچهر صدوقی سها پژوهشگر و مدرس حکمت اسلامی که خود اهل اردبیل و صاحب نظر برجسته در تاریخ حکمت و عرفان متاخر ایران زمین هستند، در این یادداشت به اهل تصوف متأخرِ دارالارشادِ اردبیل می پردازد: دارالارشادِ اردبیل به دو سده گذشته نیز در ادامه دوران صفوی مرکزیت های مختلفی از نظر سیاسی و دینی و علمی و معرفتی داشته است که شرح آن طولانی است ولی فقط در باب مرکزیت معرفتی آن در کمال اختصار می شود، اظهار داشت: ۱- در سده سیزدهم قمری جدنا الامجد حاجی میرزا محسن اردبیلی از سرآمدان تلامیذ صاحب جواهر و صاحب فصول و صاحب هدایه و مخصوصاً صاحب ضوابط و مرجع تقلید و رئیس مطلق آن نواحی، اعتقادی عظیم با شیخ صفی الدین اردبیلی می داشته است و از او با عنوان سلطان العارفین یاد می فرموده است. ۲- پس از او هم جماعتی از اعاظم فقهاء ربانی بوده اند مانند آقا سید مرتضای خلخالی جد مرحوم آقا سید محمد مفتی الشیعه از خواص تلامیذ و اصحاب جناب حاج ملأ علی ِحاج میرزا خلیل تهرانی، استاد آخوند ملأ حسینقلی همدانی و آقای میر سید محی الدین والد ماجد آقای سید یونس اردبیلی (سید یونس کوچک یا دوم) از بنی اعمام مادری پدرم که او هم از اصحاب آخوند ملأ فتحعلی سلطان آبادی بوده است و جد پدری مادرم آقا میرزا یوسف آقای مجتهد از اصحاب آقا سید مرتضای کشمیری و جد مادری مادرم آقا میرزا عبدالله مجتهد برادر آقا میرزا یوسف که رسماً داخل سلسله‌ی الذهب بوده است و جد مادری پدرم هم آقا میر سید صالح آقای مجتهد از اصحاب میرزای شیرازی که تعلیقاتی بر محاسبه‌یالنفس سید ابن طاووس دارد و رئیس خاندان پدری ما مرحوم شیخ عبدالعظیم شیخ العلماء صدوقی مفسر و متکلم صاحب مبانی، از بر کشیدگان آخوند ملأ قربانعلی زنجانی و سیدالاتقیاء آقا میرزا حبیب الله مجتهد از بنی اعمام مادری پدرم و من فی طبقتهم. اما در باب سلاسل می باید اظهار داشت: از سلسله نعمت اللهیه می باید از میرزا نصرالله صدرالممالک نصرت علیشاه گفت و فرزند و خلیفه اش آقا میرزا هادیِ هادی علی شاه که از او (= هادی علی شاه) هم رسیده بوده است به صدیق الملک مصطفی علی شاه و از او به میرزا یحیی خان امیر چوپانی فرزند وی که از فقراء واقعی و نیز از اعاظم قضات عدلیه بوده است. به میانه اولاد صدرالممالک هم می باید نام برد از میرزا احمدخان صدر شهیر به حاجی مرحباء، شیخِ مشهدی محمد حسن آقای محبوب علیشاه مراغی در اردبیل و فرزند او (= میرزا احمدخان) یعنی یونس آقای شوِیز از فقراء گنابادی. میرزا احمدخان داماد مرحوم شیخ محمد شفیع شیخ العلماء، عموی مرحوم پدرم بود. خاندان وکیل الرعایا هم نوعاً گنابادی بوده اند. در سلسله ذهبیه دورکن سلسله، جناب میرزا احمد نایب الولایه و متعاقباً حاجی حُبِ حیدر هم اردبیلی اند و جناب حاجی میرزا محسن عماد متخلص به «حالی» وفرزند او میرزا احمد خوشنویس (عماد) که هردو آثار فراوان عرفانی از قبیل شرح مثنوی وشرح کلمات باباطاهر و تعلیقات گلشن راز و… دارند در همان طبقه بوده اند با مرصّع پوش ولایت و حاج میرزا حسن صالحی و میرزا علی آقای صدر العرفاء شهید. مطلبی جالب هم هست که با آنکه اردبیل مرکز تشیع است در حوالی آن به نزدیکی های «آستارا» منطقه ای هست به نام «عنبران» که مرکز سلسله نقشبندیه سنّی است و افضل اقطاب آن «شیخ سعید» بوده است و هنوز هم هستند و از قادریه هم بین آنها هستند. بدین اواخر مرحوم شیخ محمد باقر نمینی هم شیخِ «شاه صادق عنقاء» می بود و او صاحب کتاب چند جلدی تذکره اقطاب اویسی است. از سلسله خاکساریه هم مرحوم درویش کریم و درویش کیشی عمی و مرحوم «حکیمانه» بوده است که عوالمی داشته است. از عقلاءالمجانین یا مجانین العقلاء نیز مرحوم شیخ محمد بوده است که اطوار عجیبی از او دیده و شنیده شده است و سالک مسلک توحید بوده است. دیده بودند که نان و پنیرش را کنار دیوار گذاشت و آمد وضو بگیرد که کلاغی آمد و نان و پنیر را برد و شیخ چون چنین دید سر به بالا کرد و اظهار داشت که گفتی که کلاغ نان و پنیر مرا بزند و ببرد، بسیار عالی من هم وضویت را نمی گیرم … و ول کرد و رفت. سلسله مرحوم ذوالریاستین هم در عصر دکتر نوربخش در اردبیل خانقاه داشت و مرحوم مبرور آقای خمسه ای که او هم دادستان اردبیل بود، در آن می نشست. دوشاعر بزرگ رثائی شمس عطار و شاگرد او «بیضاء» نیز که از سر انصاف، کلام آتشین آنان در اوج مراتب عرفانی است، هر دو در سلسله صدرالممالک بوده اند.
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب