غلامرضا خاكی:
شخصیت رازآلود شمس تبریزی در مناقب العارفین تا حدودی نمایان می شود
به گزارش نور معرفت یك محقق اظهار داشت: پاره ای از آنچه افلاكی درباره شمس در مناقب العارفی آورده آكنده به اغراق است و نامعقول می نماید اما پاره ای دیگر از اطلاعات بخشی از شناخت ما را از پیر تبریز فراهم آورده است.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، بیست و پنجمین نشست از مجموعه درس گفتارهایی درباره شمس تبریزی به «مناقب شمس الدین در مناقب العارفین» اختصاص داشت که چهارشنبه یکم مرداد با سخنرانی غلامرضا خاکی به صورت مجازی پخش گردید. در این درس گفتار با نگاهی انتقادی، چهره شمس از پشت پرده اوهام نمایان تر شد. خاکی سخنانش را این چنین آغاز کرد: شمس چهارمین شخصیتی است که افلاکی در مناقب العارفین به او می پردازد. تصویری که از شمس در این کتاب عرضه می شود بیشتر او را موجودی فوق بشری و اسطوره ای می نمایاند. این تصویرسازی زاییده پیچیدگی شخصیت شمس و تمایل به اسطوره گرایی افلاکی است. هر چند پاره ای از آنچه افلاکی درباره شمس آورده آکنده به اغراق است و نامعقول می نماید اما پاره ای دیگر از اطلاعات عرضه شده توسط او، بخشی از شناخت ما را از پیر تبریز فراهم آورده است. روایت هایی از شش گونه شمس تبریزی شمس تبریزی چنان پیلی در خانه تاریک است که در مثنوی مطرح شده و هر کسی تجربه خویش را درباره وی مطرح می کند. شش گونه شمس تبریزی داریم شمسی که در واقعیت بوده و به تعبیر رندانه خود، خودش را نمی فهمیده و تعبیر خط سوم برای وی درست و جذاب است. دومین شمس، شمسی است که مناقب نویس و تذکره نویس ها مطرح کرده اند. شمش سوم شمسی است که مولانا آنرا بعنوان یک پیر عرفانی تجربه کرده است. شمسی هم داریم که مولانا به ما معرفی کرده است. بین شمسی که مولانا تجربه کرده و یا به ما معرفی می کند تفاوت وجود دارد، بخصوص در دیوان شمس. پنجمین خوانش و آگاهی ما از شمس تبریزی، شمسی است که امثال سلطان ولد، صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی معرفی کرده اند. این سه پیوندهای ویژه ای با شمس داشته اند؛ مثلث سلطان ولد، صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی. شمس ششم، شمسی است که هر یک از ما به قدر ظرفیت ذهنی و فهم وجودی خود آنرا می شناسیم و تجربه می نماییم. شش شمس وجود دارد و آن شمس ششم که ما تجربه می نماییم برآیند آگاهی های ذهنی و تجربه وجودی ما از آن شمس است که خودش را می نمایاند. شناخت تاریخی، شخصیتی و وجودی از شمس سه گونه شناخت برای ما از شمس امکان پذیر است. شناخت تاریخی (کجا به دنیا آمده و همسر و فرزندانش که بوده اند و…)، شناخت شخصیتی (گفتار و کردار و دیدگاه ها و…) که در مقالات شمس، مثنوی ولدی، رساله سپهسالار و مناقب العارفین و بعضی از تذکره هایی که بعدها مطرح می شود آمده است. شناخت وجودی از شمس هم سومین شناخت است که بزرگان و عرفا مطرح کرده اند. مولانا و شمس مدعی موقعیت فرامکانی و فرازمانی هستند که این موقعیت از راه تجربه های روحانی امکان دارد. شمس درباره خودش می گوید: «از کلام ما بوی ما می آید» این یک گونه روش شناسی است که اگر سخنی از من نقل شد شما بدانید که معتبر است یا نه؟ اساسا این بو از راه جملات مقالات شمس و رساله سپهسالار و مناقب العارفین به مشام نمی رسد. آدمی باید به تعبیر مولانا در مثنوی زکام هم نداشته باشد. خود شمس مطرح می کند من از آن اولیا هستم که متابعان ما هر چه کنند ایشان را خلاف توانم کردن. این متابعان شمس خوانندگان کتاب های تاریخی درباره شمس نیستند، بلکه کسانی هستند که با حقیقت شمس پیوندی پیدا کردند. اساسا این شمس با شمس رمان هایی که مطرح شده و پیرمردی تندخو که زنی را با دست های خود می کشد یکی نیست! مولانا می گوید: من مستجاب الدعوه هستم آن روز که من از خدا زر خواهم خواستن و دادن یکی باشد. مناقب ها بیشتر برای دمیدن روح حماسی است منقبت به معنای ستودن کارهای نیک و شایسته است، کارهایی که قابل مباهات و افتخار است. معمولاً مریدها و کسانی که به شخصیت های بزرگ بخصوص عارفان افعال و اقوال معتقد هستند این بزرگان را به فرمان پیر خود ثبت و ضبط می کردند و نام این کتاب ها را مناقب، تذکره، مقامات و… می گذاشتند که انواع آنرا در فرهنگ ایرانی و در ادبیات فارسی داریم. این کتاب ها، کتاب های فلسفی و تاریخی به مفهوم عمیق کلمه نیستند. نباید آن انتظاری که از تاریخ بیهقی داریم همان انتظار را از مناقب العارفین داشته باشیم. این کتاب های بیشتر برای دمیدن حس مباهات است که این چنین آدمی پیر ما بوده است. دمیدن روح حماسی، دمیدن احساس افتخار که این روح حماسی و این احساس افتخار بتواند به مرید و سالک در سیر سلوکی که داشته کمک نماید. بیشتر مناقب ها در قصه و حکایت و داستان تنظیم می شده اند و در کتاب های مناقب شجره نامه، تولد، کرامات، ریاضت ها و مرگ شگفت انگیر این بزرگان مطرح می شود. مناقب ها را نوشته اند تا با هدف معتقدانه خواندن مورد استفاده قرار می گیرند. باید با مناقب ها رابطه حسی و عاطفی برقرار کرد تا رابطه نقدی تحلیلی و عقلی. متأسفانه پاره ای از بزرگواران درباره افلاکی کم لطفی هایی می کنند به خاطر این که به هدف مناقب نویسی تاکید ندارند. یکی از مشهورترین مناقب ها و مجموعه هایی از این دست تذکره الاولیاء است. تذکرةالاولیا ء می گوید مناقب العارفین چگونه نوشته شده است عطار دو جمله در مقدمه تذکره الاولیاء دارد که به ما کمک می نماید که مناقب العارفین چگونه نوشته شده است. عطار در تذکرةالاولیاء مواردی مطرح کرده و با خودش گرفتار این سوال شده که این داستان های عجیب و غریب کمی نامعقول است. باید این حکایت ها را معتقدانه خواند تا به یک حقایقی که در لابه لای این کتاب ها است، دست یابیم. عطار می گوید هدف نگارش تذکره الاولیا ء این است که از ارواح مقدسه ایشان مددی بدین شوریده روزگار رسد و قبل از عجل او را در سایه دولتی فرود آورد. آدم معقولی مثل عطار که زبان به مدح کسی نگشود از آن همه مشایخ مسائلی مطرح کرده که با عقل امروزی سازگاری ندارد. پشت این کرامات نامعقول و سخن ها یک چیزی را دنبال می کرده که این همان نکته ای است که از شناخت وجودی شمس حاصل می شود. خویش را بدین شغل درافکندم تا اگر از ایشان نیستم باری خویش را به ایشان تشبه کرده باشم نکته دیگری است که عطار می گوید. اما سخن زیبایی در اختتامیه این نکته است که چرا بزرگی مثل عطار این سخن ها را نقد نکرده است و چرا در مناقب العارفین نامعقول ترین سخن ها مطرح است. این مسئله بسیار عجیب است. آیا افلاکی که نجوم می دانسته این درک را نداشته است که چه چیزی را مطرح کرده است. عطار می گوید سبب شرح نادادن آن بود که سخن خود در بین سخن ایشان آوردن ادب ندیده ام و ذوق نیافتم مگر جایی اندک اشاراتی برای دفع خیال نامحرمان و نااهلان کرده ام. مناقب العارفین در ۳۶ سال نوشته شده است مناقب العارفین را افلاکی نوشته تولد وی را حدس زده اند که ۶۹۰ هجری قمری و وفاتش ۷۶۱ است. افلاکی از مثنوی خوانان درگاه بوده است و از مریدان نوه مولانا که عارف چلبی پسر سلطان ولد است. به اشارات عارف چلبی کتاب مناقب العارفین تهیه می شود. افلاکی در کیمیا و نجوم دستی داشته است و در رصدخانه ای در تپه علاالدین (قونیه) رصد می کرده است. مزار وی حالا پیدا شده و در پشت آرامگاه مولاناست که آنرا در سفرنامه «خاتون و خاطره» نوشته ام. کتاب مناقب العارفین ۳۶ سال طول کشیده تا نوشته شود. ۴۶ سال از مرگ مولانا گذشته و نگارش کتاب شروع شده است. در ۷۱۹ هجری قمری مختصری نگارش شده که به طبع عارف چلبی خوش آمده و آن مختصر ابتدا نامش مناقب العارفین و مراتب الکاشفین بوده است. کتاب مناقب العارفین در ۱۰ فصل تنظیم شده است که ۹ فصل آن پدر مولانا بهاءالولد به پسر عارف چلبی ختم می شود و فصل دهم فرزندان مولانا و خاندان وی را شرح می دهد. تمام فرزندان مولانا و نوه های وی در این فصل مطرح گردیده است. افلاکی سیر تاریخی را در شرح احوال شمس رعایت کرد فصل چهارم این کتاب درباره شمس تبریزی است. تصحیح معتبر مناقب العارفین را مولوی شناس ترک «تحسین یازیجی» انجام داده و در دو جلد به چاپ رسیده است. از صفحه ۶۱۴ تا ۷۰۳ کتاب به شمس تبریزی مربوط می شود که ۱۱۲ بند در کتاب مناقب العارفین به شمس اختصاص پیدا کرده است. از بند یک تا بند ۱۱۱ ترتیب تاریخی دارد که اشاره ای به کودکی شمس دارد تا دفن و مرگ شمس در قونیه. بند ۱۱۲ مجموعه ای است از غزل های مولانا برای بازگرداندن شمس. بعد از غیبت اول است که می توانیم بگوییم افلاکی کوشیده سیر تاریخی را در شرح احوال شمس رعایت کند. برخلاف رساله سپهسالار افلاکی تقریباً بخش شمس را بر پایه نسخه ای از مقالات تنظیم کرده است که این نسخه از مقالات به دست ما نرسیده است. تفاوت های ویرایشی و نگارشی در پاره ای از نسخه ها است که در نسخه های فعلی مقالات مشاهده نمی گردد اما شبیه به نسخه کلاسیکی است که به شمس منتسب می شود. افلاکی برای معتبر کردن صحبت هایش کوشیده برای داستان هایش راوی پیدا کند که متأسفانه خیلی از موضوعات مناقشه انگیزی که افلاکی مطرح کرده است و سبب سوتفاهم ها از شخصی شده است هیچ کدام سندیت ندارد جز یک مورد خاص که نقل قولی است از عارف چلبی. افلاکی توسط پاره ای متهم می شود که رساله سپهسالار را از جایی برداشته است اما آن قسمت از مقالات را که برداشته مشخص کرده است که وی قائل به این مسئله بوده که اگر متنی را از جایی برداشته مشخص کرده است. فصل بندی ده گانه ای که افلاکی درباره شمس می گوید باید به این پرسش پاسخ داد که آیا این فصل بندی ده گانه را افلاکی با ذوق خود انجام داده است؟ نمی توان در اینباره قضاوت کرد. مناقب ها را به معدن زغال سنگ تشبیه کنید که رگه هایی از الماس در این زغال سنگ ها وجود دارد. روایت هایی که درباره شمس و مولانا است در مناقب وجود دارد که پاره ای از روایت ها دنبال این است که شمس و مولانا را اسطوره کنند و شبیه به پیامبران جلوه دهند و داستان هایی بسازند برای توجیه بعضی از ابیات مثنوی و دیوان شمس که می توان بعضی از روایت ها را معقول کرد. سخن هایی که درباره شمس در بخش چهارم مناقب العارفین آمده می توان به ۸ دسته تقسیم کلی کرد. دسته اول مطالبی هستند که شمس درباره موضوعات مختلف صحبت کرده است که در مقالات هم می توان آنرا دید. مثل استعمال حشیش، دسته اول روایت هایی هستند که مربوط به دیدگاه های شمس درباره موضوعات مختلف است. مخالفت هایی که شمس مطرح کرده این است که خاک و جغرافیا اعتباری ندارد و این مسئله را تحلیل کرده که یار راستین شبیه خداوند و محرم است. شمس همینطور دیدگاه هایی را درباره زنان مطرح کرده است. وی دیدگاه هایی را درباره مرگ و معنای توحید را بازگفته و علم باطنی را تعریف کرده است. هدف از تحصیل علم را مطرح کرده که ریسمان علم برای این است که آدمی از چاه خود بودن بیرون بیاید. دسته اول روایت های شمس در مناقب العارفین دیدگاه های شمس درباره موضوعات مختلف است. بخش دیگری از روایت ها به وصف هایی که شمس از خودش در این بندها عرضه می دهد، برمی گردد. شمس از خودش هم سخن گفته است. ما هیچ آگاهی درباره شمس نداریم الا مقطع خاصی که در قونیه پدیدار می شود. در آن مقطع در قونیه وی از خود سخن گفته و گزارش هایی که در مناقب العارفین است به این مفهوم است که شمس از خود سخن گفته است. دسته سوم روایت ها به وصف های شمس از زبان مولانا اختصاص دارد یعنی نقل قول هایی از مولانا درباره شمس که بعنوان مثال شمس واقف اسرار رسول است. شمس قبل از اینکه با عالم فقر و تصوف آشنا شود با علم کیمیا و علوم غریبه آشنا بوده است. مولانا گفته شمس هر وقت از دست کسی می رنجید این دعا را می کرد که خدا عمر دراز و مال بسیار به او دهد. مولانا می فرماید خیلی از افراد بودند که در طریقت گیر کردند و من در عالم شهود آنها را دیدم و حوالت دادم به شمس تبریزی و شمس با خنده ها و تبسم های شیرین گره گشایی می کرد. دسته چهارم روایت هایی است که افلاکی مطرح کرده و نظرهای شمس درباره دیگران است. اظهارنظرهای تند و تیز شمس درباره بایزید و ابوالخیر و حلاج کرده و تنها در یکجا اشاره می کند که بسطامی محجوب بود و از سخن های تند و تیزی که در مقالات می بینیم در اینجا نیست. در جایی دیگر شمس فوجی از زنان را دیده عبور می کردند و می گوید نور مولانا در میان این ها است که بعد معلوم می شود دختر مولانا فاطمه خاتون در بین آنها بوده است یا این که شمس درباره مولانا قضاوت هایی می کند که من در شناختن مولانا قاصر هستم. وصف های ناشناخته ای درباره شمس هم وجود دارد. این که به شمس کامل تبریزی گفته می شده است یا لقب شمس پرنده که پاره ای از صوفیه بودند که منطق آنها این بوده که دو شب را در یکجا نباید خوابید چونکه به آن مکان تعلق خاطر پیدا می نماییم و این سبب می شود دل ما مهجور شود. نوع ششمی که در مناقب العارفین درباره شمس است فرمان های شمس به مولاناست. دو مورد فرمان می بینیم به شمس تبریزی یکی این که در همان ابتدا امر می کنند که مولانا تو حق نداری کتاب معارف پدرت را بخوانی این فرمان شمس برای کشاندن مولانا به مرحله تخلیه است و سالک باید رفته رفته از تسلط و اسارت و دانسته های ذهنی بیرون برود که رمز این را در بحث رومیان و صوفیان مشاهده می نماییم. شمس خواسته وابستگی ذهنی و اطلاعاتی و قلبی مولانا را به آن دانسته های پیشین از بین ببرد. مورد دیگر، دیوان متنبی شاعر عرب را شمس فرمان داد که مولانا آنرا نخواند. مولانا به علت علاقه ای که به این شاعر داشته این دیوان را پنهانی می خوانده است. نوع هفتم روایت ها که در مناقب العارفین پیرامون شمس مطرح شده گزارشی است از وضعیت زندگی و دیدارهایش قبل و پس از قونیه. که چه سفرهایی رفته و چه لباس هایی می پوشیده. قبل از اینکه شمس به قونیه بیاید در دمشق وی را می شناخته است. تاریخ ورود شمس به قونیه مطرح می شود و این که آزمایش مشهور که وقتی شمس به قونیه آمده است از مولانا سه آزمایش به عمل آوردند: «شراب خواستند و شاهد خواستند و شاهد پسر خواستند» که در واقع بعنوان آزمایش سلوکی مطرح نمودند که این داستان نقض ها و مشکلاتی دارد. یکی دیگر از مطالبی که در بخش شمس مناقب العارفین مطرح شده قضیه دیدار اولیه است. در رساله سپهسالار آمده که در این مسئله اختلافات جدی وجود دارد. هر چند به اصل این مورد در مقالات به زبان عربی اشاره شده است. مسائل دیگر مثل امتحان حسام الدین به باغ فروشی و کم خرجی هم نکته دیگری است و اینکه مولانا در معراج دید که آفتاب نیست گفتند آفتاب کجاست گفتند به زیارت شمس رفته است. معلوم می شود این داستان ساخته شده است تا بیتی از مثنوی توجیه شود. من نام این تیپ داستان ها و حکایت ها را «شأن سرایش» گذاشتم. داستانی ساخته شده است تا دلیل سرایش بیتی مطرح شود. چرا مناقب این گونه کرامت آلود است؟ پاسخ را در دو چیز می توان پیدا کرد چونکه ساختار مناقب باید این گونه باشد. کتاب های مناقب مقرر است حماسه بیافریند حماسه هم فقط تاریخ نیست. از خصوصیت افلاکی است که دنبال موارد عجیب و غریب است و این را همچون عارف چلبی می بینیم. یکی از گرفتاری های مولویه زیر سر نوه مولاناست. ساختار مناقب العارفین اقتضا می کند و خصوصیت افلاکی سیر در سماوات کننده که چیزهای نامعقول را دوست داشته است. راه مولانا و شمس از قصه ها جداست معجزه مخصوص انبیاست و کرامات مخصوص اولیا. کرامات به هم ریختن نظم عادی معمول است. کسی با قدرت وجودی خود ورود می کند و نظمی را درهم می ریزد. در ماجرای مرگ کیمیا خاتون هم شمس اعتراف می کند که کیمیا دارو نمی خورد نه این که بخواهد معجزه کند. کرامات انواع مختلفی دارد مانند ذهن خوانی، شفا دادن، بی اثر کردن سم، صحبت کردن با حیوانات و طی الارض. مولانا دو پیام می دهد که راه مولانا و شمس از این قصه ها جداست. تمام دغدغه عارف رسیدن به مقام فنا و نیستی است و هر کرامتی که از او ظاهر می شود خلق به او متوجه می شود و به آن اثبات هستی می کند. ۱۰ کرامت عجیب و غریب برای شمس در مناقب العارفین مطرح گردیده است. این کرامت ها مربوط به روزگارانی است که شمس در قونیه نبوده است. آیا شمس چنین کرامت هایی درباره خود تألیف کرده یا این که بعدها برایش ساخته اند. مثل این است که هنرمندی را دوست داریم و بزرگش می نماییم. نمی گردد گفت شمس خودش را این گونه تعریف کرده است! کرامتی دیگر داریم که منشأ گرفتاری های ماست و این کرامت مربوط به کیمیاخاتون در مناقب العارفین است. در بند ۳۹ کراماتی مطرح می شود از زبان سلطان ولد که خدا در چارچوب کیمیا بر شمس ظهور می کرده. خدایی که می آید در چارچوب یک زن که پاره ای از رمان نویسان خواستند این مسأله را پرورش بدهند. پیش از این داستان هم داستانی است که می خواهند آنرا توجیه کنند و آن داستان مربوط به بایزید است که خدا به صورت پسر نوجوان زیبایی بر بایزید ظهور می کند. کیمیا خاتون کسی است که شمس در مقالات می گوید برو نماز بخوان و غیبت دیگران نکن که وی به شمس تبریزی فحش می دهد! خدا چگونه در چارچوب این زن ظهور می کند؟ آیا شمس تبریزی زنش را کشت؟ می گویند شمس تبریزی زنش را کشت. اصل داستان این گونه است که کیمیا خاتون بدون اجازه شمس از خانه با جده سلطان ولد به باغ رفته بودند که شمس به خانه آمد دید که کیمیا نیست ناراحت شد و به غایت رنجش دید. چون کیمیا خاتون به خانه آمد فی الحال درد گردن گرفته و همچون چوب خشک بی حرکت شد. شمس چنان عظمت معنوی داشت که اگر کاری بدون اجازه او صورت می گرفت به چنین مجازات هایی فرد می رسید. این چنین نوشته نشده که شمس او را کتک زد و گردنش را شکست. افلاکی این جا ما را به اشتباه می اندازد. اگر مقرر است درباره بزرگان قضاوت نماییم ابتدا باید آگاهی خویش را کامل نماییم نه بر مبنای خوش آیند و بدآیند چیزی را حذف نماییم. باید یک شمس جامع را بشناسیم و بعد بگوییم من این شمس اهل کرامتی که به جای زندگی بخشیدن مرگ می بخشد دوست ندارم، آن شمسی را دوست دارم که در مناقب العارفین آمده است. در زمستان برف آمده بود یاران گل خواستند شمس از بیرون گل آورد همه فکر کردند که شمس کرامت کرده است. شمس متواضعانه اظهار داشت: این از خاص یاران است.
منبع: نور معرفت
مطلب را می پسندید؟
(2)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب