جمعه های انتظار؛
خالی نماندن زمین از حجت های الهی
به گزارش نور معرفت در اعتقاد اسلامی، بشر همواره نیازمند هدایت گر است. به همین دلیل، از آغاز آفرینش انسان تابحال هیچ گاه جهان از پیامبران و امامان هدایت گری كه حجت های خدا بر بندگانش هستند، خالی نبوده است.
به گزارش نور معرفت به نقل از مهر، متن زیر برشی از کتاب «معرفت امام زمان» اثر ابراهیم شفیعی سروستانی است که در ادامه می خوانید؛
خالی نماندن زمین از حجت های الهی
یکی از مبانی اساسی امامت و ولایت، اعتقاد به لزوم وجود حجت الهی در هر عصر است. بر طبق این اعتقاد، خداوند از آغاز آفرینش تا روز قیامت همواره انسان های شایسته ای را بعنوان حجت های خود بر مردم برگزیده است و انسان ها هیچگاه بی نیاز از این حجت ها نمی شوند. البته حجت های الهی همواره ظاهر و آشکار نیستند و چه بسا که در بعضی دوره ها، بر مبنای مصالح و حکمت هایی، از دیدگان مردم پنهان شوند.
شیخ صدوق (ره) در مورد این مبنای مهم اعتقادی می نویسد: و واجب است که معتقد باشد که زمین هیچ گاه از حجت خدا بر آفریدگانش خالی نمی ماند، خواه این حجت آشکار و شناخته شده باشد و خواه ترسان و پنهان از دیده ها. [۱]
برای روشن شدن معنا و مفهوم حجت و تبیین جایگاه و نقش حجت های الهی در هستی لازم است که نکاتی را یادآور شویم: «حجت» در لغت به مفهوم دلیل، برهان و راهنما است. به عبارت دیگر، «آنچه به آن دعوی یا مطلبی را ثابت کنند»، حجت گویند. [۲] راغب اصفهانی، حجت را اینگونه معنا کرده است: راهنمایی آشکار به راه مستقیم و آنچه به وسیله آن می توان به درستی یکی از دو مخالف پی برد. [۳]
ابن فارس در بیان ریشه واژه حجت می گوید: حجّ شامل حروف حاء و جیم، در چهار معنای اصلی استعمال می شود: نخست به معنای قصد است…؛ دوم به معنای سال…؛ سوم استخوان گردی که پیرامون چشم است و… چهارم عقب نشستن. [۴]
وی آنگاه می گوید: ممکن است حجت از معنای اوّل ریشه گرفته باشد؛ چونکه حجّت همیشه مورد قصد است، یا اینکه از راه آن، حق مطلوب، مورد قصد قرار می گیرد. می گویند: با فلانی محاجه کردم و او را مغلوب حجّت خود ساختم.... [۵]
جوهری هم می گوید: «حجت؛ یعنی برهان. کسی را مورد محاجه قرار دادن، یعنی با حجّت بر او غلبه کردن». [۶] شبیه به همین سخن در نهایه ابن اثیر آمده است. [۷]
یکی از پژوهشگران کشورمان هم در این باره می نویسد: حجّت در لغت و فهم عرفی عبارت است از آنچه می توان در مقام اقامه دعوا و ادّعا در مقابل منکر یا طلب حقیقت بیان کرد. به همین ترتیب، آنچه می تواند توجیه گر اعمال و رفتار خاصّی باشد امکان دارد حجّت نامیده شود؛ یعنی تکیه گاهی که در مقام پاسخگویی به رفتاری می توان به آن تمسک کرد. [۸]
در روایات آمده است که خداوند تعالی دو حجت بر بندگانش دارد: یکی حجت آشکار که رسولان، پیامبران و امامان هستند و دیگری حجت پنهان که عقل و خرد انسان است. از امام موسی کاظم (ع) در این حوزه چنین نقل شده است: إِنَّ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَیْنِ: حُجَّةٌ ظاهِرةٌ و حُجَّةٌ باطِنَةٌ. فَأَمّا الباطِنَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِیاءُ وَ الأَئِمَّةُ و أَمَّا الباطِنَةُ فَالْعُقُولُ. [۹] برای خدا بر مردم دو حجت است: حجتی آشکار و حجتی پنهان. حجت پنهان رسولان، پیامبران و امامان، و حجت پنهان خردها هستند.
در آموزه های اسلامی، مبحث «حجت» از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار می باشد و در آیات قرآن، روایات و ادعیه به جا مانده از معصومان (ع)، از زوایای مختلف به این مورد پرداخته شده است. به علت جایگاه و اهمیت این موضوع، برخی مجموعه های روایی شیعه همچون الکافی، بخشی را با عنوان «کتاب الحجة» به بیان روایات مربوط به این مورد اختصاص داده اند. [۱۰]
مهم ترین مباحثی که در این حوزه در آموزه های قرآنی و روایی مطرح شده، به شرح زیر است:
الف) حجت های الهی، مایه بسته شدن راه بهانه جویی بر مردم
خداوند در قرآن کریم در اینباره می فرماید: رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنذِرینَ لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللّهُ عَزیزا حَکیما. [۱۱] پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند تا برای مردم بعد از [فرستادن] پیامبران، در مقابل خدا [بهانه و] حجتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.
خداوند در این آیه، هدف از فرستادن پیامبران را اتمام حجت بر مردم و بستن راه استدلال و بهانه جویی بر آنها دانسته است. بنابراین، می توان اظهار داشت که پیامبران، «حجت» خدا بر مردم هستند و با آمدن آنها، دیگر کسی نمی تواند در درگاه خدا مدعی شود که چرا راه مستقیم را به ما نشان ندادی.
در دعای شریف ندبه هم به این مورد توجه شده و بعد از اشاره به چند تن از پیامبران بزرگوار الهی چنین آمده است: وَ کُلٌّ شَرَعْتَ لَهُ شَریعَةً وَ نَهَجْتَ لَهُ مِنهاجا وَ تَخَیَّرتَ له أَوصِیاءَ مُسْتَحْفِظا بَعْدَ مُسْتَحْفِظٍ مِنْ مُدَةٍ إلی مُدَّةٍ إِقامةً لِدینکَ وَ حُجَّةً علی عِبادِکَ و لِئلاّ یَزُولَ الحَقُّ عَنْ مَقَرِّهِ وَ یَغْلِبَ الباطِلُ عَلی أَهلِهِ و لِئَلاّ یَقُولَ أَحَدٌ «لَولا أرْسَلْتَ إلَینا رَسُولاً مُنْذِرا و أقَمْتَ لَنا عَلَما هادِیا فَنَتَّبِعَ ایاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْنَذِلَّ وَ نَخْزی» [۱۲].... [۱۳]
و برای هریک از آنان شریعتی و روشی معین کردی و برایش جانشینانی نگهبان انتخاب کردی تا هر کدام یکی بعد از دیگری، در مدتی معین دینت را برپا دارند و حجت بر بندگانت باشند تا حق از جایگاه خود خارج نشود و باطل بر حقمداران چیره نگردد و کسی نتواند بگوید: «چرا پیامبری هشداردهنده به سمت ما نفرستادی و نشانه ای هدایتگر برای ما به پا نداشتی تا قبل از آنکه خوار و رسوا شویم، از آیاتت پیروی کنیم؟»
ب) نیاز همیشگی به حجت
در اعتقاد اسلامی، بشر همواره نیازمند هدایت گر است. به همین دلیل، از آغاز آفرینش انسان تابحال هیچ گاه جهان از پیامبران و امامان هدایت گری که حجت های خدا بر بندگانش هستند، خالی نبوده است. بر طبق این اعتقاد، اگر بر روی کره زمین تنها دو نفر باقی مانده باشند، یکی از آنها حجت الهی خواهد بود: «لَو لَمْ یَبْقِ فِی الأَرْضِ إِلاّ اثنانَ لَکانَ أَحَدُهُما الحُجَّة» [۱۴] دانشوران شیعه این مورد را تحت عنوان «اضطرار به حجت» (ناگزیری از حجت) مطرح ساختهاند. [۱۵] امام محمد باقر (ع) در اینباره می فرماید: وَ اللّهِ ما تَرَکَ اللّهُ أَرضَا مُنذُ قَبَضَ آدَمَ (ع) إِلاّ وَ فیها إِمامٌ یُهتَدی بِهِ إِلیَ اللّهِ وَ هُوَ حُجَّتُهُ عَلی عِبادِهِ، وَ لاتَبقَی الأَرضُ بِغَیرِ إِمامٍ حُجَّةٍ لِلّهِ عَلی عِبادِهِ. [۱۶]
به خدا سوگند، خداوند از روزی که آدم (ع) قبض [روح] شد، هیچ سرزمینی را از پیشوایی که [مردم] به وسیله او به سمت خدا هدایت می شوند، خالی نگذاشته است. این پیشوا، حجت خدا بر بندگانش است و هیچگاه زمین بدون امامی که حجت خدا بر بندگانش باشد، باقی نمی ماند.
امام صادق (ع) هم در همین زمینه می فرماید: ما زالَتِ الْأَرْضُ إِلاّ وَلِلّهِ تَعالی ذِکْرُهُ فِیها حُجَّةٌ یُعَرِّفُ الْحَلالَ وَ الْحَرامَ وَ یَدْعُو إِلی سَبِیلِ اللّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لایَنْقَطِعُ الْحُجَّةُ مِنِ الأَرْضِ إِلاّ أَرْبَعِینَ یَوْما قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ. فَإِذا رَفَعَتِ الْحُجَّةُ أُغْلِقَ بابُ التَّوْبَةِ وَ لَنْیَنْفَعَ نَفْسا إِیمانُها لَمْ تَکُنْ امَنَتْ مِن قَبْلِ أَنْ تَرْفَعَ الْحُجَّةُ. [۱۷]
تا زمانی که زمین پابرجا می باشد، در آن برای خدای تعالی حجتی است که حلال و حرام را [به مردم] می شناساند و [آنها را] به راه خدا فرامی خواند. حجت خدا از روی زمین برداشته نمی گردد مگر تا چهل روز قبل از برگزاری رستاخیز. پس آنگاه که حجت خدا برداشته شد، در توبه بسته می شود و ایمان کسی که قبل از برداشته شدن حجت ایمان نیاورده است، برای او سودی نخواهد داشت.
نیاز همیشگی به حجت های الهی ریشه در این واقعیت دارد که آدمی برای پیمودن مسیر هدایت و دست یافتن به حقیقت هستی همواره نیازمند راهنمایی انسان های شایسته ای است که از جانب خدای متعال به این منظور برگزیده شده و رسالت هدایت و راهبری آدمیان را برعهده گرفته اند.
پرسشی که در اینجا امکان دارد مطرح شود این است که با وجود کتاب های آسمانی چه نیازی به این انسان های برگزیده وجود دارد؟ در پاسخ این پرسش باید اظهار داشت: اولاً کتاب های آسمانی خود نیازمند مفسر و مبیّن هستند و ثانیاً این کتاب ها بدون وجود حجت های الهی گرفتار تحریف و تبدیل یا تأویل و تفسیرهای بی اساس می شوند تا آنجا که حق بر مردم مشتبه شده و انسان ها بیشتر از پیش گرفتار سردرگمی می گردند. از این رو، همواره باید در کنار کتاب های آسمانی انسان های برگزیده ای بعنوان مفسر و مبین کلام خدا وجود داشته باشد.
قرآن کریم هم به این واقعیت توجه کرده و رسول گرامی اسلام (ص) را عهده دار تبیین و توضیح آنچه بر مردم نازل شده، قرار داده است: وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ. [۱۸] و این قرآن را به سمت تو فرود آوردیم تا برای مردم آنچه را به سمت ایشان نازل شده است توضیح دهی، و امید که آنان بیندیشند. بدیهی است، بعد از رسول خدا (ص) هم باید همواره کسانی وجود داشته باشند که با تبیین و تفسیر قرآن مردم را در پیمودن طریق هدایت یاری و آنها را از افتادن به راه های انحرافی حفظ کنند.
از برخی مناظره های یاران امامان معصوم (ع) با مخالفان خود که محتوای آنها به تأیید امامان رسیده است، هم می توان به چرایی نیاز همیشگی بشر به حجت های الهی پی برد. گزارش یکی از این مناظره ها را مرور می کنیم:
منصور بن حازم گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: همانا خدا برتر و بزرگوارتر از این است که به آفریدگانش شناخته شود، بلکه آفریدگان به خدا شناخته می شوند. [آن حضرت] فرمود: راست گفتی. عرض کردم: کسی که بداند برای او پروردگاری است سزاوار است که بداند برای آن پروردگار خشنودی و خشم است و خشنودی و خشم او جز به وسیله وحی یا فرستاده او شناخته نمی گردد. کسی که بر او وحی نازل نمی گردد باید که در جست وجوی پیامبران باشد و چون ایشان را بیابد بداند که ایشان حجت خدایند و اطاعتشان لازم است.
من به مردم (سنیان) گفتم: آیا شما می دانید که رسول خدا (ص) حجت خدا بر آفریدگانش بود؟ گفتند: آری. گفتم: هنگامی که رسول خدا (ص) درگذشت حجت خدا بر آفریدگانش کیست؟ گفتند: قرآن. [گفتم: ] من در قرآن نظر کردم و دیدم مرجئه، [۱۹] قدریه [۲۰] و [حتی] زندیقی [۲۱] که به آن ایمان ندارد، در مناظره برای غلبه بر دیگران به آن استدلال می کنند، پس دانستم که قرآن بدون قیّم (برپادارنده) حجت نیست و هر چه آن برپا دارنده درباره قرآن بگوید، حق است. آنگاه به ایشان گفتم: برپادارنده قرآن کیست؟ گفتند: ابن مسعود قرآن را می دانست، عمر هم می دانست، حذیفه هم می دانست. گفتم: تمام قرآن را؟ گفتند: نه، [گفتم: ] من کسی را جز علی (ع) ندیدم که بگوید همه قرآن را می داند و هنگامی که در بین مردم چیزی رخ می داد که [همه در پاسخ آن در می ماندند و به هر کس رجوع می کردند] می اظهار داشت: نمی دانم [تنها او بود] که می اظهار داشت: می دانم. پس گواهی می دهم که علی (ع) برپادارنده قرآن، [امام] مفترض الطاعة و حجت بر مردم بعد از رسول خدا (ص) بود. هر آنچه او درباره قرآن بگوید حق است. آنگاه حضرت فرمود: خدایت رحمت کند. [۲۲]
از این مناظره هم می توان دریافت که کتاب الهی به تنهایی برای هدایت بشر کافی نیست و همواره باید در بین مردم کسی که آشنا به کتاب خداست حضور داشته باشد تا با تبیین و تفسیر آن کتاب، راه هدایت را به انسان ها نشان دهد.
ج) ضرورت زنده بودن حجت الهی
در روایات گوناگونی بر این مورد تاکید شده است که حجت الهی آنگاه بر مردم اقامه می شود که امام زنده ای در بین مردم باشد و مردم هم او را بشناسند. امام صادق (ع) در این باره می فرماید: «إِنِّ الحُجَّةَ لاتَقُومُ لِلّهِ عَزّ وَ جَلَّ عَلی خَلقِهِ إِلاّ بِإمامٍ حَتّی [حَیٍّ [۲۳]] یُعرَفُ؛ حجت خدا بر آفریدگانش تنها با امام [زنده ای] که شناخته شود، اقامه می شود». [۲۴]
امام موسی بن جعفر (ع) هم در این حوزه می فرماید: مَنْ ماتَ بِغَیْرِ إمامٍ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیَّةً، إمامَ حَیٍّ یَعْرِفُهُ. فَقُلتُ: لَمْأَسْمَعْ أَباکَ یَذْکُرُ هَذا یِعنِی إماما حَیّا فَقالَ: قَدْ وَاللّهِ قالَ ذلِکَ رَسُولُ اللّهِ (ص)، قالَ: وَ قالَ رَسُولُ اللّهِ (ص): مَنْ ماتَ وَ لَیْسَ لَهُ إمامٌ یَسْمَعُ لَهُ وَ یَطِیعُ ماتَ مِیتَةً جاهِلیّةً. [۲۵]
هر کس بدون امام بمیرد به مرگ جاهلیت مرده است؛ امام زنده ای که او را بشناسد. پس گفتم: از پدرتان نشنیدم که این لفظ یعنی امام زنده را ذکر کرده باشد. فرمود: به خدا قسم که آنرا رسول خدا (ص) ذکر کرد. رسول خدا (ص) فرمود: هر کس بمیرد و امامی که سخنش را بشنود و از او اطاعت کند، نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است.
امام رضا (ع) به نقل از امام باقر (ع) چنین روایت می کند: «إنّ الحُجَّةَ لاتَقُومُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلی خَلقِهِ إِلاّ بِإِمامٍ حَیٍّ یَعرِفُونَهُ؛ حجت خداوند عزّ و جلّ بر مردم اقامه نمی گردد مگر با امام زندهای که او را می شناسند». [۲۶]
با توجه به آنچه در زمینه نیاز همیشگی مردم به حجت گفته شد و همینطور با عنایت به روایت نقل شده از امام موسی بن جعفر (ع) که در آن بر مبحث پیروی و اطاعت از امام تاکید شده بود، فلسفه ضرورت زنده بودن حجت های الهی روشن می شود.
د) امکان غیبت حجت های الهی
حجت های الهی گاه آشکارا بر مردم ظاهر می شوند و به صورت عادی در جامعه حضور می یابند و گاه به دلایلی از دیدگاه مردم پنهان می شوند و نهان زیستی (غیبت) را برمی گزینند. این مورد گاه به صورت کلی و بیان اصل امکان غیبت حجت های الهی و گاه به صورت مصداقی و بیان موارد غیبت آنان در تاریخ، در روایات آمده است. یکی از مواردی که در آن به اصل این مورد اشاره شده، روایتی است که در آن، به نقل از امام علی (ع) چنین آمده است: أَللّهُمَّ بَلی، لاتَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ لِلّهِ بِحُجَّةٍ؛ إِمّا ظاهِرا مَشهُورا، وَ إِمّا خائِفا مَغمُورا، لِئَلاّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَ بَیِّناتُهُ.... [۲۷] بلی، زمین تهی نماند از کسی که حجت بر پای خداست، پایدار و شناخته است و یا ترسان و پنهان از دیدههاست، تا حجت خدا باطل نشود و نشانه هایش از میان نرود....
در روایت دیگری که از امام صادق (ع) نقل شده است، در این حوزه چنین می خوانیم: وَ لَمْتَخْلُ الأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللّهُ ادَمَ مِنْ حُجَّةٍ لِلّهِ فِیها ظاهِرٌ مَشْهُورٌ أَوْ غَائِبٌ مَسْتُورٌ، وَ لاتَخْلُو إِلی أَنْتَقُومَ السّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللّهِ فِیها، وَ لَولا ذلِکَ لَمْ یُعْبَدِ اللّهُ. [۲۸]
از زمانی که خداوند آدم را آفرید تابحال زمین از حجت خدا خالی نمانده است، خواه آن حجت آشکار و شناخته شده باشد، خواه غایب و پنهان [از دیده ها]. و تا روزی هم که قیامت برپا شود، زمین از این حجت های الهی خالی نخواهد ماند. اگر این گونه نبود، خدا پرستیده نمی شد.
افزون بر این روایات که در آنها به اصل امکان غیبت حجت های الهی پرداخته شده است، روایات فراوانی وجود دارد که در آنها از موارد غیبت حجت های خدا در طول تاریخ سخن گفته شده است.
شیخ صدوق (ره) در کتاب خود بعد از بیان مقدمه ای طولانی درباره علت تألیف کتاب و پاسخ به برخی شبهه هایی که فرقه های مختلف در زمینه غیبت امام دوازدهم (ع) مطرح می کنند، به بیان موارد غیبت پیامبران و حجت های الهی در طول تاریخ می پردازد و با بهره گیری از روایات به تفصیل در مورد غیبت ادریس، نوح، صالح، ابراهیم، یوسف، موسی و… (ع) سخن می گوید. [۲۹]
در اینجا امکان دارد این پرسش مطرح شود که در صورت غیبت حجت های الهی با همه نقش های گسترده ای که آنها در جوامع انسانی دارند مردم چگونه از وجود آنها بهره مند می شوند؟
در پاسخ این پرسش چند نکته را یادآور می شویم:
۱. خیلی از اموری که در روایات از آنها بعنوان فواید و آثار وجودی حجت های الهی و پیشوایان معصوم (ع) یاد شده است، در زمان غیبت هم استمرار دارند و غیبت ظاهری امام هیچ تأثیری در آنها ندارد. به بیان دیگر، باآنکه مردم در زمان غیبت به ظاهر از وجود امام محروم می شوند، ولی آثار و برکات مختلف وجود امام که پیش از این به تفصیل درباره آنها سخن گفتیم، [۳۰] همچنان شامل حال جهان و جهانیان می شود و مردم پیوسته از آثار مادی و معنوی وجود امام بهره مند می گردند. چنانکه مردم در زمانی که خورشید در پشت ابر است و در ظاهر دیده نمی گردد، از برکات بی شمار خورشید برخوردار می شوند. این موضوعی است که در روایات گوناگونی بر آن تصریح شده است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد: پیامبر گرامی اسلام (ص) در پاسخ این پرسش جابر بن عبدالله انصاری که «آیا شیعیان آخرین امام، در زمان غیبتش از او بهره مند می شوند؟» می فرماید: إی وَالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ إِنَّهُمْ لَیَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهِ وَ یَنْتَفِعُونَ بِوِلایَتِهِ فِی غَیْبَتِهِ کَانْتِفاعِ النّاسِ بِالشَّمْسِ وَ إِنْ تَجَلَّلَها سَحابٌ. [۳۱]
آری، سوگند به پروردگاری که مرا به پیامبری برانگیخت، مردم در زمان غیبت او از نورش روشنایی می گیرند و از ولایتش بهره مند می شوند، چنانکه از خورشید در زمانی که ابرها آنرا پوشیده اند، استفاده می نمایند.
امام صادق (ع) هم در ادامه روایتی که پیش از این نقل شد، در پاسخ این پرسش راوی که «مردم چگونه از حجتی که غایب و پنهان [از دیده ها] ست بهرهمند می شوند؟» می فرماید: کَما یَنْتَفِعُونَ بِالشَّمْسِ إِذا سَتَرَها السَّحابِ. [۳۲] آن چنان که از خورشید در زمانی که ابرها آنرا پوشاندهاند استفاده می نمایند.
در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه خطاب به اسحاق بن یعقوب صادر گردیده است، چنین می خوانیم: وَ أَمّا وَجْهُ الاْءِنْتِفاعِ بِی فِی غَیْبَتِی فَکَالاْءِنْتِفاعِ بِالشَّمْسِ إِذا غَیَّبَتْها عَنِ الْأَبْصارِ السَّحابُ. [۳۳] اما چگونگی بهره مند شدن از من در [زمان] غیبتم بسان بهرهمند شدن از خورشید است هنگامی که ابرها آنرا از دیدگان پنهان داشته اند.
با نگاهی اجمالی به خصوصیت های دوازده گانه امامان معصوم (ع) که شیخ صدوق (ره) اعتقاد به آنها را از لوازم معرفت امام برشمرده است، درمی یابیم که غیبت امام در خیلی از آنها تأثیری ندارد و این خصوصیت ها در هر حال برای آنها ثابت است. به بیان دیگر آنها در حال غیبت و حضور، والیان امر، گواهان بر مردم، راهنمایان به سمت خدا، جایگاه های علم الهی، پایه های توحید، صاحبان معجزه ها و نشانه ها، مایه های ثبات و پایداری جهان، وسیله های نجات و رستگاری امت و سرسپردگان امر الهی هستند و مردم از همه این خصوصیت های آنها بهره مند می شوند.
۲. بی تردید مردم در زمان غیبت، از خیلی از فواید و آثار وجودی حجت های الهی نظیر بیان حلال و حرام الهی، تبیین و تفسیر کتاب آسمانی، برپاداشتن حدود الهی، اجرای احکام خدا و… محروم می شوند، ولی این بدان معنا نیست که مردم در زمان غیبت به حال خود واگذاشته شده و در وادی نادانی و گمراهی رها شدهاند. مطالعه تاریخ غیبت امام دوازدهم نشان داده است که اجداد طاهرین آن امام سال ها قبل از آغاز غیبت، مردم را برای این دوران آماده کرده و با معرفی فقها بعنوان نایبان عام امامان معصوم، تکلیف آنها را در زمان غیبت روشن ساخته اند. [۳۴]
۳. درست است که بعضی از آثار و فواید وجودی حجت خدا؛ مانند ولایت سیاسی و اداره امور جامعه؛ ولایت تشریع و تبیین حکم الله واقعی؛ بیان معنای دقیق آیات کتاب خدا و تفسیر و تأویل آنها و… به حضور عینی و ملموس وی در جامعه بستگی دارد، ولی باید توجه داشت که سبب محرومیت جوامع انسانی از آثار و فواید مورد اشاره، خود مردم بوده اند و اگر آنها به دنبال بهره مند شدن از این آثار و فواید هستند، باید تلاش کنند که موانع غیبت برطرف و در ظهور آخرین حجت خدا تعجیل شود.
ه) حجت های الهی، معیار تشخیص حق و باطل
یکی دیگر از خصوصیت های ممتاز حجت های خداوند، معیار و شاخص بودن آنها برای شناسایی حق از باطل و معروف از منکر است. مردم به جهت اینکه بدانند آنچه در زندگی فردی و اجتماعی آنها می گذرد، حق است یا باطل، مشهور است یا منکر، چارهای جز رجوع به آنان ندارند. در روایتی که از امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) نقل شده است، در این حوزه چنین می خوانیم: إِنَّ اللّهَ لَمْ یَدَعِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عالِمٍ وَ لَولا ذلِکَ لَمْ یُعَرَّفِ الْحَقُّ مِنَ الْباطِلِ. [۳۵] خداوند زمین را بدون عالم نگذاشته است و اگر این گونه نبود، حق از باطل شناخته نمی شد.
امام صادق (ع) در روایت دیگری، در این حوزه چنین می فرماید: لَمْ تَخْلُ الأَرْضُ مُنْدُ کانَتْ مِنْ حُجَّةٍ عالِمٍ یُحْیِی فِیها ما یُمِیتُونَ مِنَ الْحَقِّ. [۳۶] زمین از همان گاه که پدید آمده، از حجتی عالم که هر حقی را مردم به دست فراموشی بسپارند، زنده می کند، تهی نبوده است.
امام باقر (ع) هم در زمینه مرجعیت امامان در تشخیص حق از باطل و درست از نادرست می فرماید: إِنّما کُلِّفَ النّاسُ ثَلاثَةً: مَعْرِفَةَ الأَئمَّةِ و التَّسلیِمَ لَهُم فِیما وَرَدَ عَلَیهِمْ و الرَّدَ إِلَیهِمْ فیِما اخْتَلَفُوا فِیه. [۳۷] مردم تنها به سه چیز تکلیف شدهاند: شناخت امامان؛ تسلیم شدن به ایشان در آنچه بر آنها وارد می شود و رجوع به آنها در آنچه در آن اختلاف دارند.
در قسمتی از زیارت آل یاسین که از امام عصر (ع) نقل شده است، بعد از آنکه تک تک امامان را بعنوان حجت خدا می خوانیم و بر این مورد گواهی می دهیم، خطاب به آنها می گوئیم: فَالحَقُّ ما رَضِیتُمُوهُ وَ الباطِلُ ما أَسخَطْتُمُوهُ وَ المَعرُوفُ ما أَمَرتُمْ بِهِ وَ المُنکَرُ ما نَهَیتُمْ عَنهُ. [۳۸] حق آن است که شما از آن خشنود شوید و باطل آن است که شما از آن به خشم آیید. معروف آن است که شما بدان امر کنید و منکر آن است که شما از آن نهی کنید.
همچنین در بخشی از زیارت جامعه کبیره خطاب به حجت های الهی عرضه می داریم: «وَ الحَقُّ مَعَکُم وَ فیکُمْ وَ مِنْکُمْ وَ إِلَیْکُمْ و أنْتُمْ أهْلُهُ و مَعْدِنُهُ؛ حق با شما، در شما، از شما و به سمت شماست و شما اهل حق و معدن آن هستید». [۳۹]
و) حجت های الهی، بیان کننده حلال و حرام الهی
یکی دیگر از خصوصیت های منحصر به فرد حجت های خداوند، مرجعیت آنان برای بیان حلال و حرام الهی است. این خصوصیت از آغاز تاریخ تا روزی که بشر در کره زمین حیات دارد، استمرار داشته و خواهد داشت و بشر هیچگاه از راهنمایی حجت های الهی بینیاز نخواهد شد. امام صادق (ع) در این حوزه می فرماید: مازالتِ الأَرضُ إِلاّ و لِلّهِ فِیها الحُجَّةُ یُعَرِّفُ الحَلالَ وَ الحَرامَ و یَدعُو النّاسَ إِلی سَبیلِ اللّهِ. [۴۰] تا زمانی که زمین پابرجا می باشد، در آن، برای خدا حجتی است که حلال و حرام را به مردم می شناساند و آنها را به راه خدا فرا می خواند.
آنچه گذشت، بخش کوچکی از معارف ارزشمندی است که در آموزه های اسلامی درباره حجت های الهی آمده است. همین اندک هم به خوبی نقش و جایگاه آنان را در هستی نشان داده است و روشن می سازد که ما منتظر ظهور چه شخصیتی هستیم. شخصیتی که در عین غیبت ظاهری، در لحظه لحظه زندگی ما نقش دارد و همه خیرات و برکات مادی و معنوی به وسیله او به ما می رسد. بی تردید، چنین انتظاری آثار بسیار ارزشمندی در زندگی فردی و اجتماعی منتظران خواهد داشت. آثاری که در هیچ یک از انتظارهایی که دیگر ادیان و مکتب ها، آنرا تبلیغ می کنند، یافت نمی گردد. پی نوشت:
[۱]. الهدایة، ص ۳۸.
[۲]. المصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر، ص ۱۲۱؛ لسان العرب، ج ۳، ص ۵۳؛ سعید الخوری الشرتونی اللبنانی، أقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، قم، مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ ه. ق، ج ۱، ص ۱۶۴؛ فرهنگ لاروس، ج ۱، ص ۸۰۸؛ حسن عمید، فرهنگ عمید، چاپ پنجم: تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۷۷۹.
[۳]. مفردات ألفاظ القرآن فی غریب القرآن، ص ۱۰۷.
[۴]. ابوالحسین احمدبن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۴ ه. ق، ج ۲، ص ۲۹ به بعد.
[۵]. همان، ص ۳۰.
[۶]. اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملائین، ۱۴۰۷ ه. ق، ج ۱، ص ۳۰۴.
[۷]. مبارک بن محمد جزری ابن اثیر، النهایه، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴، ج ۱، ص ۳۴۱.
[۸]. سیف الله صرامی، منابع قانونگذاری در حکومت اسلامی، چاپ اول: قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ص ۱۴۱.
[۹]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۷.
[۱۰]. ر. ک: الکافی، ج ۱، صص ۱۶۸ ۴۳۸.
[۱۱]. سوره نساء (۴)، آیه ۱۶۵.
[۱۲]. سوره طه (۲۰)، آیه ۱۳۴.
[۱۳]. بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۱۰۵.
[۱۴]. الکافی، ج ۱، ص ۱۷۹، به نقل از امام صادق (ع).
[۱۵]. برای مطالعه بیشتر در این حوزه ر. ک: الکافی، ج ۱، کتاب الحجّة، باب الإضطرار إلی الحجة، صص ۱۶۸ ۱۷۴؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، باب العلة التی من أجلها یحتاج إلی الإمام (ع)، صص ۲۰۱ ۲۱۰؛ کتاب الغیبة (نعمانی)، باب ۹، صص ۱۳۹ و ۱۴۰؛ بحارالانوار، ج ۲۳، باب الاضطرار الی الحجة و أنّ الأرض لاتخلو من حجة، صص ۱ ۵۶.
[۱۶]. الکافی، ج ۱، صص ۱۷۸ و ۱۷۹، ح ۸.
[۱۷]. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۲۹، ح ۲۴؛ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۴۱، ح ۷۸.
[۱۸]. سوره نحل (۱۶)، آیه ۴۴.
[۱۹]. بعد از شهادت حضرت علی (ع) و روی کار آمدن بنیامیه، توده مردم که معروف به سواد اعظم شدند، در مقابل خوارج که نه امامت حضرت علی (ع) و نه خلافت معاویه را قبول داشتند و هم در مقابل شیعیان علی (ع) که معتقد به امامت وی بودند، فرقه جدیدی را تشکیل دادند که «مرجئه» خوانده می شوند.
برای تسمیه این فرقه چند وجه ذکر کردهاند: نخست آنکه، این فرقه نیت و عقیده را اصل شمردند و گفتار و کردار را بیاهمیت دانستند. دوم آنکه، معتقد بودند همانگونه که عبادت کردن با کفر سودی ندارد، گناه کردن هم چیزی از ایمان نمی کاهد. سوم آنکه، برخی از دانشمندان مانند نوبختی «ارجاء» را به مفهوم امیدوار کردن گرفتهاند؛ چونکه این فرقه، اهل کبایر را با ادای شهادتین از مزیت ایمان نومید نمی ساختند و آنان را کافر نمی شمردند و برای همه امید آمرزش داشتند. «مرجئه» از مخالفان سرسخت خوار ج بودند؛ چونکه خوار ج می گفتند: مسلمان با ارتکاب گناه کبیره کافر می شود، اما «مرجئه» برخلاف آنان عقیده داشتند که مسلمانان با ارتکاب کبیره از اسلام خارج نمی گردد. (فرهنگ فرق اسلامی، صص ۴۰۱ و ۴۰۲).
[۲۰]. در زمان بنیامیه «قدریه» یا «معتزله» ظهور کردند و با فرقه مخالف خود «جبریه» یا «مجبّره» اختلاف داشتند. جبریه معتقد بودند که بندگان خدا صاحب افعال خود نیستند و خیر و شر را به خداوند نسبت می دادند و نسبت آن دو را به انسان امری مجازی می دانستند. برخلاف ایشان معتزله یا قدریه طرفدار قدرت و حریت انسان بودند و آدمی را در کردار و رفتار خویش آزاد می پنداشتند. (همان، ص ۳۵۶).
[۲۱]. «زنادقه» جمع زندیق است و زندیق در اصطلاح به مسلمان ملحدی گویند که تفسیرهای او از نصوص شرعیه قرآن و سنت، باعث گمراهی مسلمانان گردد.... اولین زندیقان از موالیان ایرانی در کوفه و حیره بودند که خویش را به قبایل عرب نسبت داده و عقاید کفرآمیز خود را اشاعه می دادند. (همان، صص ۲۱۰و۲۱۱)
[۲۲]. الکافی، ج ۱، صص ۱۶۸ و ۱۶۹، ح ۲.
[۲۳]. در بعضی از نسخه های الکافی به جای «حتی» کلمه «حیّ» آمده است.
[۲۴]. الکافی، ج ۱، ص ۱۷۷، ح ۲.
[۲۵]. الإختصاص، صص ۲۶۸ و ۲۶۹؛ بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۰.
[۲۶]. ابوالحسن عبدالله بن جعفر الحمیری، قرب الإسناد، چاپ اول: قم، مؤسسة آلالبیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ ه. ق، ص ۳۵۱.
[۲۷]. نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی، چاپ اول: تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸، کلمات قصار ۱۴۷، ص ۳۸۸.
[۲۸]. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۰۷، ح ۲۲؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۹۲، ح ۶.
[۲۹]. ر. ک: کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، صص ۱۲۷ ۱۵۹.
[۳۰]. ر. ک: همین کتاب، صص ۱۳۹ ۲۰۱.
[۳۱]. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۵۳، ح ۳؛ بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۲۵۰، ح ۶۷.
[۳۲]. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۰۷، ح ۲۲؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۹۲، ح ۶.
[۳۳]. کتاب الغیبة (طوسی)، ص ۱۷۷؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۴۸۵، ح ۴؛ بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۸۱، ح ۱۰.
[۳۴]. برای مطالعه بیشتر در این حوزه ر. ک: همین کتاب، صص ۲۶۵ ۲۶۶.
[۳۵]. الکافی، ج ۱، ص ۱۷۸، ح ۵.
[۳۶]. بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۳۷، ح ۶۵.
[۳۷]. همان، ص ۳۹۱، ح ۱.
[۳۸]. بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۸۲، ح ۱.
[۳۹]. من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۷۲؛ بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۱۲۹، ح ۴.
[۴۰]. الکافی، ج ۱، ص ۱۷۸، ح ۳.
منبع: نور معرفت
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب